بازدیدها: 4572

مقدمه

حریق یکی از مهمترین خطرات تهدید کننده زندگی بشر است که در ساختمان‌های بلند اهمیت بیشتری پیدا می کند. وقوع حریق در ساختمان‌های مسکونی، مجتمع های تجاری و صنایع کوچک و بزرگ همه ساله باعث وارد آمدن خسارت‌های جانی، مالی و زیست محیطی فراوانی به جوامع مختلف می‌شود.

این موضوع در ساختمان های چند طبقه به دلیل بار زیاد مواد سوختنی و جمعیت زیاد و آموزش ندیده، ارزش بالای ساختمان و تجهیزات درون آن و پیچیده بودن تخلیه اضطراری و عملیات اطفای حریق بسیار اهمیت دارد. طبق اطلاعات موجود نیمی از مرگ و میرهای ناشی ازحریق، در حریق های ساختمانی اتفاق می‌افتد.

به طور کلی، ایمنی حریق در ساختمان های چند طبقه به دلیل ساختار پیچیده تراز نظر ارتفاع و تعداد طبقات، وجود منافذ عمودی متعدد (نظیر راه پله ها، چاله آسانسور و…) ابعاد گسترده و مهم‌تری دارند. از اینرو بهره گیری از روش‌های نوین ایمنی که بر پیشگیری قبل از وقوع تاکید دارند، اهمیت زیادی می یابد.

تکنیک های ارزیابی و مدیریت ریسک از جمله این روش ها می باشند. ارزیابی و مدیریت ریسک حریق فرایندی نظامند جهت شناسایی پتانسیل های وقوع حریق و همچنین تخمین پیامدهای جانی، مالی و زیست محیطی آن به منظور تدوین الویت های عملیاتی کاهش ریسک حریق می باشد.

ارزیابی ریسک حریق، ابزاری مفید برای شناسایی خطرات بالقوه حریق، و عوامل موثردر ایجاد آن، تعیین وضعیت ایمنی حریق ساختمان ها، تصمیم گیری و الویت بندی اقدامات کاهش ریسک حریق و برنامه ریزی برای شرایط اضطراری به شمار می‌رود.

تئوری حریق

 احتراق

احتراق در واقع یکی از واکنش های شیمیایی است که به آن سوختن نیز گفته می شود. احتراق معمولا زمانی رخ می دهد که گاز اکسیژن با یک هیدروکربن واکنشی از خود نشان دهند تا آب و همچنین دی اکسید کربن تولید شوند. اگر بخواهیم به شکل کلی تر در خصوص این واکنش شیمیایی صحبت کنیم، باید بگوییم که احتراق، از واکنش میان هر یک از ماده های قابل سوختن در طبیعت به همراه یک ماده اکسیدکننده جهت شکل دادن یک محصول اکسیده شده حاصل می شود.

در نظر داشته باشیم که احتراق، یک واکنش شیمیایی اگزوترمیک یا گرماده می باشد، با توجه به این موضوع پس از انجام احتراق، گرما آزاد خواهد شد، ولی برخی اوقات واکنش به کندی ادامه دارد که تغییر و تحولات مرتبط با درجه حرارت قابل دیدن نیست.

ماهیت آتش

آتش از یک سری عملیات شمیایی و اکسیداسیون سریع حرارت زا مواد قابل اشتعال (واکنشهای گرمازا) است که معمولا به صورت گرما و شعله ظاهر می گردد.

وقوع هر آتش نیاز به زمین های فیزیکی و شیمیایی محل وقوع دارد. اصولا عوامل موثر در ایجاد آتش سوزی متعدد می باشد ولی برای ایجاد آتش 4 عامل زیر که به هرم آتش معروف است ضروی است و در صورت حذف حداقل یکی ازآانها ادامه حریق ممکن نیست.

این عوامل شامل: اکسیژن، حرارت (گرما)، مواد قابل اشتعال و واکنش های زنجیره ای می باشند.

اهمیت مقابله با حریق

در کشور ما سالانه حدود 1400 نفر در اثر آتش سوزی کشته میشوند و بیش از4500 نفر به سختی مجروح میشوند. همچنین قریب به چهارصد و پنجاه میلیارد ریال خسارت بر جامعه تحمیل میشود. اگر چه آمار تفکیکی از وقوع حریق های ساختمانی در کشور ارائه نشده است اما با نگاهی به حوادث مشخص میشود که نرخ حوادث حریق ساختمان های بلند تجاری بویژه در سال های اخیر بسیار قابل توجه میباشد.

آتش سوزی ساختمان پلاسکو با 22 کشته و ده ها مصدوم، مهمترین حادثه آتش سوزی ساختمان های تجاری در سال های اخیر است.

مهمترین دلایل مقابله با حریق:

• تلفات جانی
• خسارات مالی فراوان
• آلودگی بخشی وسیعی از آب و هوا

می باشد.

دسته بندی انواع حریق

به منظور پیشگیري و کنترل آتش سوزي، حریق ها را برحسب ماهیت مواد قابل اشتعال به دسته های مختلفی طبقه بندی میکنند. در آمریکا و ژاپن توسط مراجع رسمی حریق در چهار دسته (A, B, C, D) و در اروپا و استرالیا به شش دسته (A, B, C, D, E, F) طبقه بندی شده است.

آتش نوع A: به معنی آتش ناشی از سوختن مواد قابل احتراق معمولی نظیر کاغذ، چوب، پارچه و بعضی لاستیک ها و مواد پلاستیکی می باشند که پس از سوختن خاکستر به جای می گذارند.

آتش نوع B: به معنی آتش ناشی از سوختن مایعات قابل اشتعال مانند گریس، روغن، بنزین، قیر، نفت، رنگهای نفتی، حلالها و الکل می باشند.

آتش نوع C: آنش ناشی از سوختن گاز یا مخلوطی از مواد است که به راحتی قابلیت تبدیل به گاز را دارند مانند گاز مایع و گاز شهری

آتش نوع D: آتش ناشی از سوختن فلزات قابل احتراق نظیر منیزیم، تیتانیوم، زیرکونیوم، سدیم، لیتیوم و پتاسیم می باشد

آتش نوع E: آتش سوزی ناشی از دستگاه های الکتریکی و الکترونیکی است.

آتش نوع F: به آتش ناشی از سوختن روغن ها، چربیهای آشپزخانه ای یا آتش ناشی از دستگاه های پخت مواد غذایی اطلاق می شود.

 

طبقه بندی مکانها با توجه به خطر حریق:

NFPA13 ساختمانها را براساس قابلیت اشتعال و ارتفاع کالاهای اتبار شده و نرخ حرارت ازاد شده به سه گروه اصلی تقسیم بندی میکند.

• محیط کم خطر(light hazard)
• محیط با خطر معمولی (ordinary Hazard)
• محیطهای بسیار پر خطر(Extra Hazard)

محیط های کم خطر

مکانهایی غیر صنعتی هستند که میزان و یا قابلیت اشتعال محتویاتشان اندک است و هنگام اتش سوزی حرارت کمی تولید میکنند. مانند: ساختمان‌های اداری، مسکونی، بیمارستانها، اماکن مذهبی، آموزشگاه‌ها، موسسات، کتابخانه های کوچک و موزه.

• محیط های با خطر معمولی:

مکانهای تجاری و صنعتی هستند که خود بر حسب قابلیت اشتعال محتویاتشان به دو گروه تقسیم میشوند:

گروه 1: مکانهایی با قابلیت اشتعال کم محتویات، که ارتفاع مواد اشتعال پذیر انبار شده در آنها از 2.4 متر تجاوز نمیکند. مانند: پارکینگ ها و نمایشگاه اتومبیل، نانوایی ها، کارخانجات کنسرو سازی، آشپزخانه ها و رستورانها و ….

گروه 2: مکانهایی با قابلیت اشتعال بالاتر از حد متوسط محتویات که ارتفاع مواد اشتعال پذیر در آنها از 2.4 متر تجاوز ننموده و هنگام آتش سوزی حرارت متوسطی تولید میکنند. مانند: کارخانه تولید لاستیک، دفاتر پستی آسیابهای غلات، چاپخانه ها، کارخانجات نساجی، صنایع چوب و چوب بری.

محیط های بسیار پر خطر:

گروه 1: مکانهایی تجاری و صنعتی که قابلیت اشتعال محتویاتشان بسیار بالا بوده (مثل باروت یا مایعات قابل اشتعال) و هنگام حریق حرارت زیادی تولید میکنند. سرعت گسترش حریق در این کلاس بالا ولی مقدار مایعات قابل اشتعال، بسیار کم است. مانند: آشیانه هواپیما، ریخته گری، کارخانه فیبر و نوپان سازی، کارخانه لاستیک اسفنجی، چاپخانه هایی که جوهرهایی با دمای اشتعال کمتر از 38 سانتیگراد استفاده میکنند.

گروه 2: ساختمان یا بخشی از ساختمان که مقدار مایعات قابل اشتعال در آن قابل توجه است. همانند آسفالت، اسپری کردن مایعات قابل اشتعال، کارخانجات سازنده خانه های پیش ساخته، تولید پلاستیک، حلالهای شوینده و رنگ کاری.

اهمیت مکانها از نظر اقتصادی، فرهنگی

مکانها از نظرجنبه های دیگر نیز میتوانند در این گروهها  قرار داده شوند. از جمله میتوان به ارزش اقتصادی، اهمیت مواد و تجهیزات، یا اطلاعات و فناوری که دارند، به ارزش  معنوی و فرهنگی مواد، کالاها و تجهیزات ساختمانها اشاره کرد. لذا در کلیه محاسبات مربوطه بار حریق یا محاسبات فنی برای سامانه های کشف اعلام و اطفا حریق این جنبه ها را نیز باید در نظر بگیریم.

درجات خطر مواد

جهت پیش بینی خطرات هنگام حریق و مخاطرات شیمیایی و حتی بهداشتی کدهای بین المللی پیش بینی شده است که باید علامتهای مربوط بر روی ظروف و بسته بندیهای مواد به طور خوانا درج گردد.

همچنین در مکانهایی که مواد قابل اشتعال انبار شده است نیز لوزی خطر آنها باید در مجاورت درب ورودی نصب گردد. در برگه اطلاعات ایمنی مواد موسوم به MSDS نیز باید این اطاعات درج شود. کلیه کدها در یک لوزی که به چهار قسمت تقسیم میشود درج میگردند که به آن لوزی خطر گفته میشود. جزییات این مبحث در کد NFPA-704 درج شده که کلیه درجات خطر بین صفر تا 4 تعیین گردیده و مواد را از نظر مخاطرات درجه بندی کرده است.

درجه بندی مواد از نظر اشتعال و حریق

این بخش از لوزی به رنگ قرمز می باشد و یکی از کدهای زیر در آن درج شده است:

• نیاز به حرارت قابل توجه دارد تا آتش بگیرد.
• نیاز به حرارت مختصری برای آتش گیری دارد.
• نیاز به حرارت مختصری برای آتش گیری دارد.
• احتمالا در شرایط معمولی نیز آتش میگیرد.
• مایعات با قابلیت اشتعال بالا با گازهای مایع شده که به سرعت آتش میگیرند.

درجه بندی مواد از نظر واکنش پذیری و انفجار

این بخش از لوزی به رنگ زرد می باشد، در این ویژگی بیشتر واکنش با آب در هنگام حریق مدنظر است و یکی از کدهای زیر در آن درج شده است:

• در حالت عادی و در مجاورت حریق پایدار بوده و با آب واکنش ندارد.
• در درجات بالای حریق و فشار زیاد واکنش نشان میدهد.
• به آسانی دچار تغییرات شیمیایی میشود.
• به خودی خود نیز ممکن است تجزیه شود و در صورتی که محفظه بسته قرار داشته باشد شرایط انفجاری دارند.
• در شرایط عادی حرارت و فشار، قابلیت انفجار و تجزیه دارند و برخی نیز در اثر ضربه منفجر می شوند.

درجه بندی مواد از نظر مخاطرات بهداشتی

این بخش از لوزی به رنگ آبی می باشد و یکی از کدهای زیر در آن درج شده است:

• به هنگام حریق خطر خاصی ندارند.
• مخاطرات محدودی دارند و هنگام اطفا حریق ترجیحا نیاز به ماسک تنفسی دارند.
• مخاطرات آنها محرز هست و با ماسک تنفسی میتوان به محیط آتش وارد شد.
• موادی که بسیار خطرناک هستند و وورد با لباس حفاظتی و ماسک تنفسی امکان پذیر هست.
• بشدت مخاطره آمیز بوده و مرگ آور است حتی مخاطرات پوستی نیز ایجاد میکنند.

درجه بندی مواد از نظر خطرات خاص

این بخش از لوزی به رنگ سفید می باشد و عموما مخاطره یا محدودیت های خاموش  کردن با آب با علامت W، مواد رادیو اکتیو با علامت *، اسیدی بودن شدید ALK، خفه کننده تنفسی SA و همچنین اکسید شوندگی شدید با علامت OXY علامت گذاری میشود.

 

رشد حریق

در صورتی که در یک فضای بسته مقدار کافی ماده سوختنی و اکسیژن موجود باشد آتش بعد از شروع یک سری مراحل را طی می کند که دوره رشد، مرحله پایداری و دوره سرد شدن می باشد. نمودار تغییرات دمای آتش بر حسب زمان از لحظه شروع شعله ور شدن منحی رشد حریق بدست می آید.

عوامل موثر بر رشد و شدت حریق

1. افزایش دسترسی حریق به اکسیژن: این عامل توسط جریان هوا امکان پذیر می باشد و در مواردی که در حین سوختن اکسیژن آزاد می‌شود، حریق گسترش بیشتری دارد.
2. ثبات شیمیایی ماده سوختنی: هر چه ثبات ماده از نظر حالت و ترکیب شیمیایی کمتر باشد بر شدت حریق افزوده می شود.
3. سطح ماده سوختنی: هر چه سطح ماده قابل سوختن بزرگتر و گسترده تر باشد شدت و سرعت آتش بیشتر است. گسترش حریق در سطوح عمودی سریعتر از افقی اتفاق می افتد. طبقه بندی مواد در انبارهای بزرگ، منابع سوخت با سطح بزرگ و پراکندگی مواد در سطح زمین، پوشش گیاهی از این جمله سطح ها می باشد.

محصولات حریق
گازها و بخارات حاصل از حریق: یکی از محصولات حریق که در تلفات انسانی نقش مهمی دارد گازها و بخارات ناشی از آتش است.

 

نام ماده سوختنی	نوع گاز یا بخار سمی
نایلون، ملامین، پلی اورتال	NH3, HCN, CO, NO2
سوختهای سنگین یا ترکیبات گوگرد دار	SO2
پلی وینیل کلراید PVC	بخارات کلراید و HCL
مواد عالی گوگرد دار مثل گوشت یا پشم و مو	H2S
فیلم فلئوردار	HF, HBr, گازهای اسیدی هالوژنه
بنزین سرب دار	PbO2, PbO3, CO

جدول 1) گازها یا بخارات حاصل از حریق

ذرات: تحت عنوان دود در حریق نام دارد که شدت گرمای آن وابسته به میزان اکسیژنی است که به آن می رسد و رنگ آن بر ماده ماهیت ماده سوختنی بستگی دارد.

شعله: قسمت قابل دید حریق است که شدت گرمای آن وابسته به میزان اکسیژنی است که به آن می رسد و رنگ آن بر ماهیت ماده سوختنی بستگی دارد.

گرما (انرژی): یکی از فراوانترین محصولات حریق است که بسته به مدت زمان شروع حریق و نوع ماده سوختنی و مواد سوختنی هرچه بیشتر باشد دما و گرما نیز بیشتر است.

 

فازهای حریق

• فاز اول (شروع حریق): در مرحله اول اکسیژن کافی در دسترس است و بیشترین محصولات آن CO₂ و CO می باشد که حرارت شعله حدود یکهزار درجه فارنهایت (F°1000) می باشد. گسترش حریق تصادفی و مدت زمان رسیدن به اوج کمتر از نیم ساعت است.
• فاز دوم (سوختن آزاد ): در این مرحله علاوه بر هوای داخل محوطه، جریان هوای بیرون نیز به دلیل اختلاف حرارت به داخل آتش کشیده می شود و به دلیل گرم شدن باعث گسترش حریق می شود .درجه حرارت در ارتفاع و طبقات بالای محل حریق تا (F°1300) می رسد تداوم فاز دوم وابسته به وسعت فضا و دسترسی به هوا و سوخت می باشد و می تواند از یک روز تا چند روز طول بکشد.
• فاز سوم (سوختن کند): بنام فاز آخر موسوم است و حریق شعله ندارد وسعت حریق در این مرحله محدود و آتش تبدیل به نقاط منفعل شده، حرارت در اطراف حریق حدود (F°1000) است که رو به کاهش می باشد. در این فاز تراکم فشار زیاد گازها وجود دارد، در پایان این مرحله به تدریج مواد سوختنی تبدیل به ذغال و یا خاکستر می شود و حریق کم کم سرد می شود.
• فاز برگشت شعله: این فاز عموما در تمام حریق ها وجود ندارد ولی اگر تراکم گازهای قابل احتراق در هوا بالا باشد بدلیل اختلاف با هوا مجددا آتش فعال می شود و باعث برگشت شعله می شود که دوام زیادی ندارد.

گسترش شعله رابه صورت عدد یا سرعت طولی میتوان بیان کرد، نمره گسترش شعله در موارد مختلف تعیین میشود که بر اساس نمره مبنا می باشد، نمره مبنا مربوط به آزبست و برابر صفر است. بر اساس آتش گیری هر ماده درجه بندی از یک تا پنج انجام میشود که شامل موارد غیر قابل احتراق تا تند سوز می باشد.

 

حالت گسترش	سرعت انتشار in/s
حالت،عمودی سربالای آتش	1.2
حرکت 45 درجه	0.8
حرکت افقی	0.1
عمودی سر پایین	0.05

درجات مواد از نظر گسترش حریق	نمره
درجه 1 یا غیر قابل اشتعال	0-15
درجه 2 یا دیر سوز	16-30
درجه 3 یا کند سوز	31-75
درجه 4 یا سوختنی	76-200
درجه 5 یا تند سوز	بالاتر از 200

 

 

نوع ماده	نمره گسترش حریق
نمد	35
فرش آکریلیک	39
فرش پشمی	70
چوب بلوط قرمز	100
الوار کاج سفید	130
بافته های پنبه ای	1600-2500

 

• آثار حریق به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند:

• اثرات حریق بر افراد
• اثرات زیست محیطی حریق

آسیب های حریق بر افراد می تواند ناشی از مواد ذیل باشد:

• مواد سمی (مخدر یا محرک) تولید شده توسط حریق
• آسیب های حرارتی (سوختگی و استرس حرارتی) در اثر همرفت و شار تابشی
• محدودیت دید در اثر دود (می تواند باعث اختلال در فرار شود)
• کمبود اکسیژن
• آسیب ساختاری
• آسیب به دارایی ها (زیان مالی) می تواند مستقیم (در اثر حرارت، مواد خورنده، دود یا اطفاء حریق) و یا غیر مستقیم (به دلیل وقفه کاری یا سایر اثرات نامطلوب بر عملکرد و استفاده از منابع) باشد.
• آسیب به محیط زیست نیز میتواند آسیب مستقیم به موجودات زنده (حیوانات و گیاهان) و یا آسیب غیر مستقیم به موجودات زنده (از طریق آلودگی آب، خاک و هوا) باشد.

با توجه به اثرات بر شمرده شده حریق، می توان میزان تاثیر حریق را تابعی از عوامل ذیل در نظر گرفت:

• خواص محصول
• محیطی که محصول در آن استفاده می شود.
• چگونگی استفاده
• تعداد افرادی که تحت تاثیر حریق قرار می گیرند.
• ارزش و حساسیت درایی هایی که در معرض حریق قرار دارند.

انتقال و انتشار حریق

گسترش حریق می تواند به طریق مختلف انجام گیرد:

الف) هدایت (از سطوح مواد ملتهب و داغ)

ب) جابجایی هوای داغ

ج) تشعشع

د) شعله (تماس شعله)

 

ارزیابی و مدیریت ریسک

تعاریف و مفاهیم اولیه

خطر: یک خاصیت ذاتی ماده و وضعیت و یا فعالیت است که میتواند منجر به صدمه و آسیب شود و یا اینکه خطر، عامل صدمه و آسیب می تواند باشد و به صورت فیزیکی، بیولوژیکی، شیمیایی و ارگونومیکی ظاهر شود. خطر منبع بالقوه جراحت جسمی یا صدمه بهداشتی و یا خسارت به دارای ها و محیط زیست است و یا به گونه ای دیگر به شرایطی اطلاق میگردد که دارای شرایط آسیب رساندن به افراد کارکنان و خسارت به وسایل تجهیزات و از بین بردن مواد یا کاهش قدرت کارایی در اجرای یک عمل از پیش انجام شده باشد.

شدت خطر: تعریفی از سطح خطرات بر اساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و آسیب و …

احتمال خطر: امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری را گویند.

حادثه: واقعه ای برنامه ریزی نشده و گاهی اوقات صدمه آفرین یا خسارت رسان که انجام یا ادامه پیشرفت طبیعی یک کار را مختل میکند و همواره در یک عمل یا کار ناایمن یا شرایط ناایمن یا ترکیبی ازآن دو میباشد.

ریسک: احتمال به وقوع پیوستن صدمات حاصل از یک خطر را ریسک گویند که ترکیبی از احتمال یک رویداد یا پیامد میباشد.

ایمنی: میزان یا درجه فرار از خطر تعریف میشود.

مفهوم ریسک

ریسک در بردارنده 5 جز است:

الف) خطر ذاتی

ب) واقعه نامطلوب

ج) پیامد نامطلوب

د) عدم قطعیت (عدم اطمینان) در مورد اینکه آیا آن واقع نامطلوب رخ خواهد داد یا خیر

ح) استنباط (برداشت) در خصوص همه موارد فوق

تحلیل ریسک

استفاده اصولی از اطلاعات موجود به منظور شناسایی خطر و تخمین ریسک وارد برافراد، اموال و محیط زیست میباشد.

شناسایی خطرات شامل طبقه بندی فعالیت های کاری و تجزیه و تحلیل در فعالیت های مختلف می باشد. تخمین ریسک به در نظر گرفتن توام تواتر و پیامد می باشد بنابراین تخمین ریسک به تحلیل پیامد و تحلیل تواتر دارد.

تحلیل پیامد به خسارتی اشاره می کند که رویدادهای خطرناک به دریافت کننده ها مختلف وارد می کند (تحلیل تواتر هم درک احتمال وقایع خطرناک است.) از خروجی های روش های تجزیه و تحلیل خطرات می توان به منظر شناسایی و تحلیل پیامدها بهره گرفت برای تواتر روش های ذیل می توان استفاده کرد.

الف) تحلیل داده  های بایگانی شده: از این داده ها می توان برای تخمین مستقیم تواتر واقعه خطرناک مورد نظر و یا تخمین تواتر وقایع عللی استفاده کرد که در وقوع واقعه اصلی نقش داشته اند.

ب) تجزیه و تحلیل درخت خطا

ج) تجزیه و تحلیل درخت واقعه

د) تجریه و تحلیل قابلیت اطمینان انسانی

ه) تجزیه و تحلیل وقایع خارجی

ارزشیابی ریسک:

فرایند تصمیم گیری که در آن ریسک های مختلف بر اساس شاخص ها و معیارهای مشخص (بر اساس ارزش های جاری) الویت بندی می شوند تا در مورد پذیرش، کاهش یا رد آنها تصمیم گیری شود به عبارتی در این مرحله قابلیت پذیرش یا قابلیت تحمل ریسک مورد ارزشیابی قرار میگیرد.

شکل 6) چهارچوب معیار قابلیت پذیرش (قابلیت تحمل) ریسک

ارزیابی ریسک

ارزیابی ریسک فرآیند کلی تحلیل ریسک و ارزشیابی ریسک می گویند که چند دسته بندی مختلف برای ارزیابی ریسک در مراجع مختلف آمده است

الف) تقسیم بندی روش های ارزیابی ریسک به قیاسی و استقرایی

روش های قیاسی(استنتاجی): واقعه نهایی را در نظر میگیرد و عواملی را که میتواند منجر به این واقعه گردد را جستجو می کند. مثل تجزیه و تحلیل درخت واقعه و درخت خطا

روشهای استقرایی: شکست یک جز را در نظر میگیرد و در تحلیل های بعدی وقایع را شناسایی میکند که این شکست باعث به وقوع آنها شود که میتوان تحلیل مقدماتی خطر، تجزیه و تحلیل حالات شکست و شبیه سازی خطا برای سیستم های کنترلی را نام برد.

ب) تقسیم بندی روش های ارزیابی ریسک به تکنیک های کیفی، نیمه کمی و کمی

تکنیک های کیفی: تشکیل شده از تکنیک هایی که برای شناسایی اولیه خطر هستند مانند تجریه و تحلیل چک لیستها

تکنیک های نیمه کمی: از روشهای شاخص دهی و ماتریسی، شاخص حریق و انفجار DOW شاخص موند و شاخص برای رتبه بندی ریسک وقایع بالقوه خطرناک تشکیل شده است.

تکنیک های کمی: از مدل سازی تواتر و پیامد و تکنیک های تخمین ریسک تشکیل شده است.

 کنترل ریسک

فرایندی است که برای کاهش ریسک ها به سطح مشخص یا نگه داشتن ریسک ها در سطح خاص تصمیم گیری و اقدام میشود.

راهکارهایی که میتوان برای کنترل ریسک در نظر گرفت به صورت زیر می باشد:

الف) حذف ریسک: به این معنی می باشد که فعالیتی که دارای ریسک می باشد انجام ندهیم یا به طریق دیگری انجام شود تا ریسک آن حذف شود حذف ریسک ایمن کردن ذاتی واحد ها را امکان پذیر میسازد.

ب) کاهش ریسک: در صورتی که احتمال و فراوانی و یا پیامد آن کاهش یابد ریسک هم کاهش میابد می توان از بکار بردن مواد کم خطر و سیستم  مدیریت ایمنی موثر برای کاهش ریسک اقدام کرد.

ج) انتقال ریسک: مسولیت ریسک در ازای پرداخت وجهی به سازمان دیگر منتقل میشود میتوان بیمه یک نوع سیستم را انتقال ریسک نامید.

د) پذیرش و نگهداری ریسک: وقتی ریسک ها کاهش پیدا کردند، یعنی تحت کنترل هستند و در همان سطح نگه داشته میشوند.

راهکارهای کاهش ریسک را بصورت زیر هم میتوان اشاره کرد:

الف) اجتناب {از ریسک}

ب) حبس (محصور کردن) {ریسک}

ج) انتقال {ریسک}

د) کاهش{ریسک}

 مدیریت ریسک

فرایند کاربرد سیستماتیک سیاست ها و خط مشی ها، رویه ها و روش های مدیریتی برای تحلیل، ارزشیابی و کنترل ریسک ها را مدیریت ریسک می گویند.

پایش ریسک

بدلیل اینکه ریسک ها بندرت ایستا هستند باید تحت پایش قرار بگیرند بنابراین باید اثر بخشی برنامه های کنترلی و مدیریت ریسک مورد بررسی قرار گیرد.

نمونه هایی از سیستم های پایش را میتوان نام برد که عبارتند از :

• بازرسی های نگهدارنده پیشگیرانه
• بازرسی های انتخاب ایمنی
• بازرسی ها، تست ها و آزمایش های قانونی مربوط به طرح نگهداری
• گشت ها و بازرسی های ایمنی
• ارزیابی (ممیزی) بهداشت حرفه ای
• پایش جوی

 

مديريت ايمني ساختمان‌ها و تجهيزات در مقابل حريق

نظام مديريت حريق بايد از استحكام ساختمان ها و طراحي صحيح آنها مطابق با ضوابط و الزامات مقررات ملي ساختمان متناسب با كاربري آنها اطمينان حاصل نمايد. در ساختمان ها بايد امكانات و تجهيزات فراهم شود كه ايمني ساختمان ها با تاكييد بر انبارها و تجهيزات را در مقابل بروز حريق محافظت و از گسترش حريق جلوگيري نمايد. لذا مهمترين اين موارد شامل ايمني انبارها، ايمني در مقابل صاعقه و الكتريسته ساكن، ايمني تجهيزات در مقابل حريق و ايمني پسماندها مي باشد .

جدا كننده هاي آتش در ساختمان

در كليه ساختمان ها خصوصا ساختمان هاي طبقاتي، ديواره هاي آتش و درب هاي ضد سرقت و راه پله هاي خروج اضطراري بايستي پيش بيني و احداث شده باشد. درهاي آتش بايد به طور خودكار بسته شوند و امكان باز شدن آنها در مسير تخليه افراد بايد به راحتي امكان پذير باشد. وسايل جدا كننده هاي آتش بايستي در ساختمانهايي كه تحت تغييرات و بازسازي مي باشند ابقا شوند مگر اينكه شرايط عمليات ساختماني ايجاب كند كه آنها را جابجا كند در اين صورت اخذ پروانه كار گرم ضروري است.

منابع و تجهيزات الكتريكي و روشنايي مناسب براي زمان اضطراري بايد پيش بيني شوند تا در تخليه افراد يا امداد و نجات اختلالي ايجاد نگردد، متوسط شدت روشنايي اضطراري براي كار موقت نبايد از ٥٠ لوكس كمتر باشد و براي معابر خروج اضطراري نيز نبايد از ١٠ لوكس كمتر باشد.

ساختمان‌هاي موقت

به بناهايي گفته ميشود كه براي يك دوره زماني كمتر از ٥ سال به منظور تامين دفاتر اداري يا فني، اسكان موقت كاركنان، انبار موقت يا كارگاه هاي موقت احداث ميگردد و درپايان عمليات پروژه جمع آوري مي گردد، در ساختمان هاي موقت بايستي تجهيزات ايمني مورد نياز و راه هاي مناسبي براي فرار وجود داشته باشد، ساختمان هاي موقت هنگامي كه در داخل ديگر ساختمان ها يا بنا ساخته ميشود بايستي از جنس غير قابل احتراق باشد يا اگر داراي ساختاري شامل مواد قابل احتراق است بايستي داراي مقاومت سازه اي بيش از يك ساعت در مقابل حريق باشد، ساختمان هاي موقتي كه براي انبار كردن مايعات قابل اشتعال و احتراق، قابل انفجار يا ساير مواد خطرناك مشابه مورد استفاده قرار ميگيرد و بايستي در فاصله هاي بيش از ٣ متري از ساختمانهاي اصلي قرار بگيرد.

انبارهاي موقت

انبارهاي موقت انبارهايي هستند كه براي يك دوره زماني كمتر از ٥ سال به منظور ذخيره موقت لوازم پروژه هاي عمراني يا توسعه اي احداث مي گردد و در پايان عمليات پروژه جمع آوري مي شود. سازه اصلي اين انبارها بايد از جنس غيرقابل احتراق يا با مقاومت بيش از يك ساعت در برابر حريق باشد. در محل انبارهاي موقت بايستي كليه تجهيزاتي كه ايمني محل را تامين ميكند براي پيشگيري و مهار آتش وجود داشته باشد، از اين جمله با ضريب ايمني بالاتر از حد معمول بايد تجهيزات مناسب براي اعلام و اطفاء حريق در آن پيش بيني شده باشد.

مواد قابل احتراق بايستي با در نظر گرفتن ثبات آن در تلنبار شدن به صورت توده اي بر روي هم قرار گيرد و ارتفاع آن بيش از ٦ متر نباشد، در هر حال بايد سامانه تهويه مطمعني براي جلوگيري از تجمع گازها و بخارات قابل اشتعال در انبار تامين شده باشد، راهروهاي عبوري بين اطراف توده هاي انبار شده مواد قابل احتراق بايستي حداقل ٣ متر عرض داشته باشد و عاري از هر ضايعات و ساير مواد باشد اين راهروها بايستي طوري نسبت به هم قرار گيرند كه يك واحد چيدمان و دسترسي شبكه اي با ابعاد كلي ٢٥ متر تا ٥٠ متر ايجاد شود.

تمام سايت انبار بايستي عاري از تجمع هر گونه مواد قابل احتراق غير ضروري باشد مواد زائد بايستي از محل جمع آوری شوند و يك دستو العمل منظم براي تميز كردن محوطه فراهم شود، هنگامي كه در جايي خطر آتش سوزي زير زميني وجود دارد، آن قطعه زمين نبايستي براي انبار مواد قابل احتراق و اشتعال استفاده شود، نگهداري مواد بايستي حتي الامكان به صورت جامد باشد كه بصورت منظم انبار شود، تجهيزات خاموش كننده قابل حمل، متناسب با نوع آتش احتمالي بايستي در محل محوطه انبار موجود و به راحتي قابل دسترسي باشند، خاموش كننده هاي آتش نبايستي در فاصله ٣٠ متري از هم نصب شده باشند.

انبارهاي داخلي

انبارهايي هستند كه در داخل بناها هستند كه نبايد در مسير راههاي خروجي باشند و مانع تخليه افراد در موارد خطر بشوند، در محل انبارهاي داخلي بايستي كليه تجهيزاتي كه ايمني محل را تامين مي نمايد براي پيشگيري و مهار آتش وجود داشته باشد، در محدوده هايي كه سامانه اطفاء ثابت نصب شده باشد حدفاصل ايمن به اندازه حداقل يك متر بايستي از بالاترين قسمت مواد انبار شده تا سرحساس افشانه وجود داشته باشد، فاصله ايمن از اطراف لامپ ها و چراغ ها تا مواد انبار شده رعايت گردد تا از احتراق و اشتعال مواد جلوگيري شود، اين فاصله در هر حال از يك متر براي چراغ هاي صنعتي و ٥/0 متر براي چراغ هاي فلورنست كمتر نيست، يك حد فاصل ايمن به اندازه يك متري بايستي اطراف راه هاي خروجي از درب هاي فرار از آتش حفظ شود، مواد انبار شده نبايستي در فاصله كمتر از يك متري از درب هاي باز شونده آتش چيده شوند.

انبارهاي مواد سريع الاشتعال يا انفجاري

مواد قابل انفجار را بايد بر طبق مقرارات ايمني خاصي كه به تصويب مقام صلاحيت دار رسيده است انبار و نگهداري كرد، دستورالعمل نگهداري اين مواد توسط اداره كل بازرسي كار تدوين مي گردد، كارفرما بايد سامانه كشف، اعلام و اطفاي حريق به طور متناسب براي اين محل ها تامين و نصب كند، نگهداري و ذخيره مايعات قابل اشتعال با نقطه شعله زني كمتر از ٢١ درجه سانتيگراد كه در محل كار بايد به ١٨ ليتر آنهم فقط در ظروف مخصوص سربسته محدود كرد و دور از منابع جرقه و حرارت قرار داد.

مايعات قابل اشتعال كه در ظروف سربسته نگهداري مي شوند بايد به مقدار محدودي كه از طرف مقام صلاحيت دار تعيين مي شود در انباري كه از نقطه نظر ساختمان در مقابل حريق مقاومت داشته و بالاي سطح زمين قرار گرفته و به وسيله ديوارها و در و پنجره هاي ضد حريق خودكار از ساير قسمت هاي ساختمان مجزا مي شود نگهداري كرد، در قسمت داخل انبارهاي حاوي مواد سريع الاشتعال يا منفجره نبايد درب و پنجره و هر گونه شيشه شفاف به كار برد و در صورت لزوم بايد از شيشه مات و مسلح استفاده كرد.

اتصال زمين

بناها، مخازن و ساير ساختمان هايي كه سقف يا بدنه آنها داراي پوشش فلزي باشد و از نظر هدايت الكتريسيته بهم متصل باشند ولي بروي پايه عايق قرار گرفته اند بايد از نظر الكتريكي به طور صحيح به زمين اتصال داده شوند، در اماكني كه امكان ذخيره شدن برق ساكن در اشخاص، اشيا يا تجهيزات وجود داشته يا اشخاص يا اشيا مذكور در معرض تماس با گازهاي قابل انفجار يا اشتعال قرار دارند (مانند وضعيتي كه در اتاق عمل در بيمارستان ها وجود دارد) براي جلوگيري از ايجاد جرقه از تخليه برق ساكن و دفع خطرات آن بايستي تدابير لازم اتخاذ و پيش بيني شود.

ايمني پسماندها به منظور پيشگيري از آتش سوزي

در مواردي كه پسماندهاي صنعتي قابل احتراق، اشتعال و قابل انفجار با وسايل مكانيكي به خارج از بنا حمل نمي شود به هيچ وجه نبايد اجازه داد كه در سطح كارگاه ها متراكم گردند بلكه بايد آنها را در صندوق هاي فلزي سرپوش دار جمع آوري و در فواصل زماني منظم به خارج حمل نمود.

در كليه محل هايي كه پسماند هاي آغشته به روغن، كهنه پاره هايي كه براي تميز نمودن ماشين آلات و يا كارهاي ديگر مورد استفاده قرار مي گيرد و همچنين فضولاتي كه ممكن است به خودي خود آتش بگيرند وجود دارد بايستي در صندوق هاي فلزي سرپوش دار نگهداري شوند، هرگونه جمع آوري دفن و دفع يا انتقال يا سوزاندن مواد زائد بايد طبق مقرارت مربوط به پسماندها با ملاحظات زيست محيطي و ايمني و بهداشت شاغلين در تماس انجام گردد.

از بين بردن پسماندها

محتويات ظروف و صندوق هاي مذكور در ماده ٢٨٣ و ٢٨٤ را بايد بطور مرتب به خارج كارگاه يا ساختمان حمل و سوزاند و يا در زير خاك دفن نمود مگر در مواردي كه بايد آنها را عدل بندي و طبق برنامه به  خارج حمل كرد پسماندهاي مواد قابل اشتعالي كه به صورت عدل بندي در مي آيند بايد در انبارهايي كه ديوار و درب آنها فلزي است يا در ساختماني كه از مصالح نسوز ساخته شده دور از كارگاه نگهداري شود.

اين پسماندها را حداكثر در فواصل يك ماهه بايد به خارج حمل كرد، مي توان مدت مذكور را در صورتي كه انبار داراي فاصله كافي از كارگاه طبق نظر مقام صلاحيت دار باشد تمديد نمود ولي مدت تمديد نبايد تا حدي باشد كه پسماندهاي جمع آوري شده توليد خطر كند.

مديريت حريق شهري

بر اساس آمار مديريت حريق كشور آمريكا (USFA) درسال ٢٠٠٤ ميلادي شاخص تعداد حريق ٥٢٨٠ فقره به ازاي يك ميليون نفرجمعيت بوده است كه در طي اين سال شاخص صدمات انساني منجر به مرگ ١٣/٣ در ميليون نفر و ٣٣/٤ دلار به ازاي هر نفر جمعيت بوده است.

در سال ٢٠١٠ ميلادي در همين كشور طبق آمار انجمن حفاظت در برابر حريق (NFPA) تعداد ١٣٣١٥٠٠ فقره آتش سوزي رخ داده كه شامل ٣١٢٠ نفر تلفات جاني، ١٧٧٢٠ نفر مجروح و ١١/٦ مليارد دلار خسارت مستقيم بوده است.

طبق برآورد، احتمال آتش سوزي در شهرهاي زير پنجاه هزار نفر يك نفر حريق در شبانه روز، تا يکصد هزار نفر جمعيت ٢ حريق و تا پانصد هزار نفر جمعيت ٣ آتش سوزي است، در ايران در دهه ٧٠ شمسي هر سال بين ٦٠٠ تا ٩٠٠ مورد آتش سوزي در شهرهاي كشور به ازاي هر يك ميليون نفر جمعيت ثبت شده است.

در برنامه هاي ايمتي شهري به ازاي هر ١٠ كيلومتر مربع يك مركز مجهز شهري پيش بيني مي شود و مدت زمان رسيدن  به محل حريق از زمان حركت بايد كمتر از ٥ دقيقه باشد، مدت زمان بهينه ٣ دقيقه برآورد شده است، بر اساس بررسي هاي انجام شده بيشترين حريق شهري در شب ها اتفاق مي افتد، لذا در شيفت شب مخصوصا نيمه اول شب آمادگي تيم هاي عملياتي بايد حداكثر باشد.

براي كاهش ريسك حريق بايد همواره آموزش هاي لازم از طريق  مختلف به مردم داده شود و بازرسي هاي ادواري و مداوم نيز از اماكن شهري به عمل آيد، آمار نشان داده است كه حريق هاي بزرگ معمولا براي اولين بار و بدون آگهي مملوسي برا ساكنين و شاغلين رخ مي دهد و اين در حالي است كه طبق بررسي ها حداقل ٠/٠٧٥ از موارد حريق قابل پيشگيري ميباشند.

 

 

اصول مهم در پيشگيري از حريق

اصول مهم در پيشگيري از حريق به شرح ذیل می باشند:

1. شناسايي و مستند سازي تمامي اجزا سيستم يا فرآيند صنعتي
2. شناسايي نقاط خطر بروزحريق
3. ارزيابي ريسك حريق در نقاط خطر
4. شناسايي نقاط بحراني سيستم و تجزيه و تحليل ايمني آنها
5. طراحي و اجراي ايمني فني
6. تدوين دستورالعمل هاي ايمني و معيارهاي كار
7. پايش مداوم سيستم از طريق بازرسي و مديريتي
8. آموزش

تعیین نقاط خطر

پس از مرحله مستند سازی نقاطی از فرآیند یا سیستم که امکان بروز حریق در آنها وجود دارد مشخص و تشریح می گردد، این مرحله از بررسی جنبه کمی ندارد و اندازه خطر مشخص نمی شود بلکه به ذکر چگونگی اعمال و ‌پیامد آن بصورت کلی پرداخته می شود، هر گونه شرایط یا اعمالی که بتواند منجر به بروز حریق گردد نیز در این قسمت مورد بحث قرار می گیرد، همچنین خطا یا نقص های احتمالی نیز بایستی مد نظر قرار گیرد.

چک لیست

برای اطمینان از اینکه موارد تعیین شده برای پیشگیری از بروز و گسترش حریق در محل دارای شمول بوده و همه چیز بر مبنای طراحی نظام مدیریت حریق می باشد، معمولا از چک لیست استفاده می شود هر چند می توان بر اساس نیاز چک لیست هایی را طراحی نمود ولی اغلب مکان ها دارای نیازهای مشترک می باشند.

لیستی که باید توسط کارشناس ایمنی تکمیل گردد در جداول زیر آورده شده است.

ارزیابی خطر بروز حریق

پس از مستند سازی اجزا سیستم و فرآیند موجود در آن و شناسایی نقاط خطر حریق، نوبت به ارزیابی خطر بروز حادثه حریق بر اساس وقوع آن می رسد، در ارزیابی ریسک وقوع حادثه باید پس از تعیین شدت و احتمال وقوع آن، با توجه به ماتریس خطر درجه ریسک وقوع حادثه یا حریق معلوم گردد.

تعیین شدت خطر

میزان خسارت به اموال و اشخاص، وسعت پیامد در هر حادثه که بالقوه است در شدت خطر وقوع آن تعیین می گردد لذا می توان شدت خطر را بر اساس پی آمد آن درجه بندی کرد، مهمترین درجه بندی بصورت زیر می باشد.

• درجه ۱، فاجعه بار: این درجه از شدت خطر بیان کننده حالتی از پیامد است که منجر به مرگ افراد یا تخریب کلی سیستم می شود.
• درجه ۲، بحرانی (بزرگ): این درجه از شدت خطر علامت پیامدهایی است که منجر به صدمات مهم به اشخاص یا آسیب و تخریب بخشی از اموال می شود.
• درجه ۳، مرزی (متوسط): این درجه از خطر بیان کننده پیامدهایی است که منجر به صدمه به اشخاص یا آسیب و تخریب بخشی از اموال است.
• درجه ۴، جزیی (کوچک): این درجه شامل پیامدهایی است که منجر به جراحات کوچک و جزیی به اشخاص و آسیب های جزیی به اموال باشد.

هریک از درجات یا طبقات فوق دارای تعریفهایی هستند که در ارزیابی ریسک لازم است تعریفی روشن داشته باشد.

بطور مثال صدمات بزرگ یا بحرانی به اشخاص صدمه ای است که سبب معلولیت جسمی و غیر قابل جبران باشد و صدمات متوسط صدمات مهمی است که می تواند به بهبودی نسبی یا کلی گردد و کوچک شامل جراحات جزیی است، این درجه بندی برای اموال و تجهیزات می تواند بر اساس میزان گسترش تخریب یا ارزش بهای تخریب باشد که در ارزیابی خطر لازم است مورد تعریف قرار گیرد.

• احتمال خطر

احتمال خطر بیان کننده امکان وقوع حادثه در یک دوره زمانی معین یا در تعداد معینی از تکرار عملیات است، برای محدود کردن گستره احتمال وقوع حادثه لازم است از معیارهای کیفی یا کمی استفاده گردد، سطوح مختلف احتمال وقوع حوادث‌ به صورت زیر طبقه بندی شده اند.

• A مکرر:

حوادثی که به طور مکرر رخ میدهند، این حوادث در هر دوره زمانی حداقل یک بار اتفاق می افتد، معیار کمی این درجه از احتمال Px>10^-1 است این بدان معنی است که احتمال وقوع آن یک دهم و‌ بیشتر است. یعنی از هر ده بار تکرار عملیات احتمال بروز یک حادثه وجود دارد.

• B محتمل:

حوادثی که در طول عمر یک فرآیند یا مدت کار یک وسیله یا عمر مفید آن چندین بار رخ می دهد یا در یک دوره زمانی معین چندین بار رخ می دهد معیار کمی این درجه از احتمال 10^-1>Px>10^-2 است.

• C گاه به گاه:

حوادثی که به صورت پراکنده و با فاصله زمانی در طول مدت زمان معین یا در طول عمر فرآیند یا سیستم رخ می دهند، معیار کمی آنها 10^-2>Px>10^-3 است.

• D نادر:

حوادثی که احتمال وقوع آنها در دوره زمانی یا طول عمر سیستم خیلی کم است معیار آن  10^-3>Px>10^-4 است.

• E غیر متحمل:

حوادثی که احتمال وقوع آن بسیار پایین است که عموما مورد اغماض قرار می گیرند معیار کمی آن Px>10^-4 است که از هر ده هزار بار تکرار عملیات احتمال بروز یک حادثه وجود دارد.

احتمال مندرج در گروه بندی های فوق الذکر بر اساس مبنای دیگر قابل تعمیم است، مثلا اگر عنوان شود که احتمال مرگ در اثر مسافرت با خودرو شخصی 10^-5 است بدان معنی است که از هر یکصد هزار نفر مسافر که با خودرو شخصی مسافرت می کنند احتمال حادثه منجر به مرگ یک نفر است، به همین صورت برای واحد سنجش در این احتمال، دوره زمانی نیز می تواند در نظر گرفته شود.

 

ماتریس خطر

از تلفیق شدت و احتمال وقوع هر حادثه معیاری به دست می آید که بیان کننده ریسک وقوع آن است، ماتریس یکی از مهمترین پایه های ارزیابی خطر می باشد که می تواند برای بیان ریسک خطر حریق نیز به خوبی به کار رود. جدول (6) نشان دهنده این تلفیق است، با توجه به اینکه در ماتریس تعیین ریسک ۲۰ طیقه مختلف پیش بینی شده است نخوه برخورد یا تعیین اقدامات لازم برای پیشگیری از این خطرات نیز متنوع خواهد بود لذا برای سهولت در تعیین گروه، درجه بندی دیگری به عنوان معیار ریسک معرفی شده است تا از بعد اجرای نحوه تصمیم گیری را آسان نماید، این معیار در جدول (7) آمده است.

 

شدت احتمال	فاجعه بار 1	بحرانی(بزرگ) 2	مرزی (متوسط) 3	جزیی(کوچک) 4
A (مکرر)	1A	2A	3A	4A
B (متحمل)	1B	2B	3B	4B
C (گاه به گاه)	1C	2C	3C	4C
E (غیر متحمل)	1E	2E	3E	4E

جدول 6) ماتریس تعیین ریسک

 

معیار ریسک	طبقه بندی ریسک (سطح ریسک)
غیر قابل قبول	1A,1B,1C,2A,2B,3A
نامطلوب	1D,2C,2D,3B,3C
قابل قبول و نیازمند به اصلاح فرآیند و روش	1E,2E,3D,3E,4A,4B
قابل قبول و بد‌ون نیاز به اصلاح فرآیند	4C,4D,4E

جدول 7) معیار ریسک

طبقه بندی ریسک حوادث در جدول (6) وسیع می باشد و بدیهی است که نحوه اقدامات لازم برای پیشگیری از هر کدام متفاوت خواهد بود، طبقه بندی معیار ارزیابی ریسک مندرج در جدول (7) راهنمای خوبی برای برنامه ریزی اقدامات پیشگیرانه است.

در معیار غیر قابل قبول لازم است که فرایند یا کار سیستم متوقف گردد یا اقدامات فوری برای کنترل خطر صورت گیرد، شرایط نامطلوب نیاز به اقدامات الویت دار و موثر دارد، درجه 1D و 2C نیاز به مراقبت و برنامه ریزی ایمنی دارند و‌ نبایستی از نظر دور بمانند زیرا در مواردی لازم است که روش کار و عملیات تغییر نماید، معیار قبل قبول و نیازمند اصلاح دارای فوریت نیست اما الویت دارد و باید در برنامه های ایمنی لحاظ گردد.

• تحلیل مقدماتی خط حریق

این روش در عین سادگی میتواند در مراحل طراحی سیستم و در هنگام کار سیستم مورد استفاده قرار گرفته و موقعیت هایی را معین کند که توانایی و قابلیت ایجاد حادثه را دارند، برای بررسی ریسک حریق به صورت مقدماتی و ‌تعیین علل، عوامل و پیآمدهای آن میتوان از این روش استفاده نمود تا در مراحل بعدی پایه ای برای تحلیل نقاط بحرانی سیستم و بررسی بیشتر آن و اجرای برنامه های ایمنی در برابر حریق باشد.

فرمهای متعددی برای این روش پیشنهاد شده است که جدول (8) نمونه ای از بررسی مقدماتی خطر حریق (PHA) را نشان می دهد.

راهنمای جدول PHA

• در هر کارگاه یا مکان مورد نظر تمام قسمت ها از ابتدا تا انتها به ترتیب مورد بررسی قرار می گیرد.
• در این بررسی فقط مخاطرات مرتبط با حریق ثبت می گردد.
• منظور از وضعیت مخاطره آمیز شرایط ناایمن کار سیستم است که امکان بروز حادثه را ایجاد می کند، مانند حرارت بالا یا وجود جرقه.
• منظور از علت آن دسته از اعمال و ‌شرایط تسهیل کننده در ایجاد حریق است که حرارت یا عدم امکان توجه کارگر به وضعیت خطر.
• سطح ریسک با استفاده از ماتریس خطر با تعیین معیار ریسک معین می گردد مثلا 3B یا 2C
• ارزیابی پیامد با توجه به وقوع حادثه بیان می گردد، مانند شعله ور شدن مخزن سوخت یا سرایت آتش به لوله حاوی سوخت.
• اقدامات لازم به آن دسته اقدامات پیشگیرانه اطلاق می گردد که برای پایین آوردن سطح ریسک ضرورت دارد و در آن درجه فوریت نیز بایستی قید شود.

اقدامات در این جدول به سه دسته فوری، الویت دار و ضروری تقسیم بندی می شوند. اقدامات فوری برای معیار ریسک غیر قابل است که در جدول (6) آمده است.

اقدامات الویت دار مربوط به معیار نا مطلوب و اقدام ضروری برای معیار قابل قبول و نیازمند اصلاح به کار می رود.

لازم است برای تکمیل فرم PHA از افراد با تجربه استفاده شود در غیر این صورت نتایج از اعتبار کافی برخوردار نخواهد بود.

 

فرم ثبت بررسی مقدماتی خطر (PHA)
نام کارگاه:		نام کارگاه فرعی:		نام قسمت:		صفحه … از …
ردیف	موقعیت یا دستگاه	وضعیت مخاطره آمیز	علت یا عوامل	سطح ریسک	پیآمد	اقدامات لازم	فوریت اقدام
تاریخ:                             نام وامضا کارشناس

جدول 8) نمونه ای از فرم بررسی مقدماتی خطر (PHA)

 

 

 

 

تکنیک‌های مدیریت و یا ارزیابی ریسک حریق

ارزیابی ریسک حریق

ارزیابی ریسک حریق یک نگاه سازماندهی شده به خطرات بالقوه محیط کار و ریسکی است که این خطرات برای افراد و دارایی ها ایجاد می کنند.

جهت ارزیابی ریسک حریق طبقه بندی هایی به صورت زیر انجام شده است:

• ارزیابی اولیه به منظور شناسایی خطرات و اندازه گیری ریسک
• اقدامات کاهش ریسک/خطر
• ارزیابی جامع نهایی که تعیین کننده میزان ریسک حریق محل کار و‌ الویت بندی اقدامات کنترلی می باشد

 

مراحل ارزیابی ریسک حریق

برای ارزیابی ریسک حریق باید فعالیت هایی را انجام داد که در مراجع مختلف به مراحل متعددی (معمولا بین 5 تا 10 مرحله) تقسیم بندی شده اند، زیاد بودن تعداد مراحل در برخی تقسیم بندی ها فقط به دلیل شکسته شدن برخی مراحل به زیر مجموعه های آنها بوده و همه روش ها صرفنظراز تعداد مراحل، یک فرایند را پیشنهاد نموده اند که ذیلا طی 5 مرحله به آن پرداخته می شود.

• مرحله ۱- شناسایی خطرات حریق
• مرحله ۲- شناسایی افرادی که در معرض ریسک هستند.
• مرحله ۳- ارزیابی ریسک ها و تعیین اینکه آیا احتیاطات فعلی مناسب و ‌کافی هستند یا اینکه نیاز به فعالیت بیشتری در این زمینه وجود دارد.
• مرحله ۴- ثبت یافته های ارزیابی ریسک حریق
• مرحله ۵- بازنگری و تجدید نظر

مرحله ۱- شناسایی خطرات حریق

باتوجه به مفهوم خطر و اجزا مثلث حریق (اکسیژن، حرارت و ماده سوختنی) باید خطرات آتش سوزی را در عناصر مثلث حریق جستجو کرد، به این ترتیب شناسایی خطرات حریق شامل موارد ذیل می شود:

الف) شناسایی منابع اکسیژن

ب) شناسایی منابع سوخت

ج) شناسایی منابع حرارت (اشتعال یا جرقه)

در برخی متون دو مورد دیگر نیز اضافه شده است.

د) شناسایی اعمال ناایمن

ع) شناسایی شرایط ناایمن

الف) شناسایی منابع اکسیژن

منبع اصلی اکسیژن برای حریق، هوای موجود در محیط است، در یک محیط بسته ممکن است این اکسیژن توسط تهویه فراهم گردد.

علاوه بر سیستم های طبیعی و مکانیکی تامین کننده اکسیژن برای حریق، منابع دیگری نیز وجود دارند که عبارتند از:

• مواد شیمیایی اکسید کننده که یک منبع اکسیژن برای حریق محسوب شده و می توانند موجب گسترش سریع آن شوند.
• منابع اکسیژن موجود در سیستم های لوله کشی و سیلندرهای اکسیژن در کاربردهای نظیر جوشکاری و برشکاری و نیز مصارف پزشکی

ب) شناسایی منابع سوخت

هر چیزی که می تواند بسوزد یک منبع بالقوه سوخت برای حریق به شمار می رود، بنابراین باید در جستجوی منابعی بود که مقدار آنها به عنوان سوخت یک حریق یا گسترش دهنده حریق تا منبع دیگر کافی می باشد، برخی از معمول ترین سوخت هایی که در محل یافت میشوند عبارتند از:

• مواد و محصولاتی که پایه آنها یک مایع قابل اشتعال است، مثل رنگ ها و لعاب ها، روغن های جلا و تینرها و چسب ها
• مایعات و حلالهای قابل اشتعال نظیر بنزین، الکل و پارافین
• جامدات قابل اشتعال نظیر: کاغذ، چوب، پلاستیکها، منسوجات، مواد زائد، اثاثیه و غیره
• گازهای قابل اشتعال نظیر پروپان، بوتان و استیلن
• گرد و غبارهای قابل اشتعال مانند غبار آلومنیوم و آرد

لازم به ذکر است که مواد قابل اشتعال (منابع سوخت) می توانند قسمتی از مصالح به کار رفته در قسمت های مختلف ساختمان باشد.

ج) شناسایی منابع حرارت

منابع حرارتی زیادی به صورت بالقوه در محیط کار وجود دارند که بخش عظیمی از فرایند ارزیابی ریسک شامل آزمایش و شناسایی این منابع میباشد، ممکن است منابع حرارتی وجود داشته باشند که کنترل میشوند آنها در ارزیابی ریسک، شناسایی منابع حرارت بدین توجه به نحوه کنترل فعلی آنها مورد ارزیابی میباشند که عبارتند از:

• شعله های باز نظیر شعله کبریت، انواع چراغ ها و ته مانده های سیگار
• فرایندهای داغ نظیر جوشکاری، برشکاری و غیره
• سطوح داغ هیترها، موتورها، بویلرها، ماشین آلات، روشنایی ها، تجهیزات الکتریکی و غیره
• اصطکاک نقاله های متحرک و یاتاقان های فرسوده
• حریق عمدی
• منابع خارجی نظیر نور خورشید

علاوه بر موارد گفته شده پرداختن به شبه حوادثی نظیر علایم سوختگی روی مواد مختلف مخصوصا روی قطعات و اتصالات برقی و غیره، می تواند به شناسایی خطراتی که در سایرامکان رسیدگی به آنها نیست، مفید و موثر باشد.

د) شناسایی اعمال ناایمن

بی احتیاطی و سهل انگاری افراد در حین انجام کار و مواردی نظیر استعمال دخانیت در محل های غیر مجاز

ع) شرایط ناایمن

مواردی نظیر وجود مواد قابل احتراق و یا وجود منافذی که به گسترش حریق کمک می کنند.

به منظور شناسایی خطرات میتوان از چک لیستها استفاده کرد.

مرحله 2- شناسایی افراد در معرض ریسک

الویت اصلی در ارتباط با احتیاطات حریق، حصول اطمینان از امکان فرار ایمن افراد در صورت وقوع حریق می باشد، بزرگترین خطر حریق در محل کار گسترش حریق، دود و حرارت آن در محیط است، اگر چنین اتفاقی بیافتد ریسک عمده ای که افراد را تهدید می کند ناشی از دود محصولات احتراق است که می تواند موجب اختلال در فرار آنها شود، به این ترتیب اگر امکانات کافی و مناسب برای فرار وجود نداشته باشد یا اینکه حریق قبل از اطلاع از وقوع آن، تا اندازه محسوسی رشد کند افراد قبل از وقوع آن، تا اندازه محسوسی رشد کند، افراد قبل از تخلیه گرفتار حرارت و دود شده و مغلوب آن می شوند بنابراین لازم است در محیط کار وسایل کافی کشف و اعلام حریق به تمامی افراد وجود داشته باشد علاوه بر این محیط باید دارای امکانات کافی فرار باشد تا در صورت وقوع حریق بتوانند به محل های امن فرار کنند مسیرهای فرار باید درمقابل انتشار سریع دود و گرما محافظت شوند.

به این ترتیب مهم ترین مواردی که باید در ارزیابی ریسک های وارده به افراد مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

• سرعت احتمالی رشد و گسترش هر حریق و حرارت و دود همراه با آن (یاد آوری می شود که برخی موارد بسیار سریع تر از سایر مواد می سوزند و محصولات سمی تری نسبت به سایر مواد تولید می کنند.
• تعداد افرادی که در منطقه حضور دارند.
• نحوه اطلاع از وقوع حریق (بررسی نیاز به نصب سیستم های کشف و اعلام حریق)
• نحوه فرار افراد (بررسی اینکه آیا افراد می توانند به آسانی و با ایمنی کامل راه فرار را در پیش گیرند یا خیر)

با توجه به موارد ذکر شده همه ی افراد به هنگام وقوع حریق سه وظیفه عمده دارند:

• فرار از مسیرهای امن
• تجمع در محل های ازپیش تعیین شده

مرحله ۳- ارزیابی ریسک ها و تعیین اینکه آیا احتیاطات فعلی مناسب و ‌کافی هستند یا اینکه نیاز به فعالیت بیشتری در این زمینه وجود دارد.

ارزیابی ریسک ها و تعیین اینکه آیا احتیاطات فعلی مناسب و کافی هستند یا اینکه نیاز به فعالیت بیشتری در این زمینه وجود دارد.

همانگونه که در مبحث ارزیابی و مدیریت ریسک عنوان شد، روش های متعددی به منظور ارزیابی ریسک در مراجع مختلف پیشنهاد شده است برخی از این روشها خاص ارزیابی ریسک های حریق می باشند و برخی روش ها عمومی هستند، روش های عمومی را نیز می توان به منظور ارزیابی ریسک حریق به کار برد، ذیلا یک نمونه ارزیابی ریسک با استفاده از دو شاخص شد و احتمال و فرمول زیر

احتمال وقوع × شدت پیامد = ریسک

ارائه میشود.

این روش از یک برآورد کننده آسان سطح ریسک استفاده می نماید که مطابق جدول زیر میباشد.

احتمال وقوع شدت پیامد	غیر محتمل (1)	محتمل (2)	بسیار محتمل (3)
جزئی (1)	1	2	3
عمده (2)	2	4	6
شدید (3)	3	6	9

جدول 9) بر آورد ساده سطح ریسک

احتمال وقوع:

• غیر محتمل: فعالیتی که در بردارنده خطر حریق است به طور معمول انجام می شود و به صورت گاه و بیگاه و شاید یکبار در ماه انجام گیرد.
• محتمل: فعالیتی که در بردارنده خطر حریق است به صورت مکرر و شاید به صورت هفتگی انجام میشود.
• بسیار محتمل: فعالیتی که در بردارنده حریق است به صورت همیشگی شاید به صورت روزانه و حتی بیش از یکبار در ر‌وز صورت می گیرد .

شدت پیامد:

• جزئی: در نتیجه خطری که وجود دارد وقوع حریق امکان پذیر می شود، با این وجود در نتیجه اقدامات کنترلی فعلی، راه های فرار و‌ تعداد افراد حاضر در محل، گیر افتادن یک شخص در حرارت و دود غیر متحمل است.
• عمده: در نتیجه خطری که وجود دارد، وقوع آتش سوزی امکان پذیر می شود که ممکن است به سرعت گسترش یابد و به احتمال زیاد منجر به گیر افتادن شخص می گردد، علاوه بر این سطح کنترل پایین تر از گروه قبل و تعداد افراد و احتمال صدمه دیدن آنها در اثر حرارت و دود بیشتر از حالت قبل است.
• شدید: وقوع حریق در نتیجه خطر محتمل است و کاهش سطح کنترل ها باعث گیر افتادن شخص در حرارت و دود یا ممانعت از فرار او ‌می شود، خطر به گونه ای است که حریق به سرعت گسترش می یابد، علاوه بر این به خاطر زیاد بودن تعداد افراد، احتمال صدمه رسیدن به آنها در اثر حرارت و دود چشمگیری افزایش می یابد.

با استفاده از این محاسبه ساده می توان سطح ریسک موجود را به دست آورد و ‌با مقایسه آن با حد قابل تحمل ریسک به کافی بودن یا عدم کفایت کنترل های موجود پی برد، جدول زیر جهت تصمیم گیری در مورد عملکرد مبتنی بر ریسک ارائه می دهد.

میزان (درجه) ریسک	عملکرد و مقیاس زمانی
1	سطح فعلی ریسک قابل قبول می باشد و نیاز به اقدام اضافه وجود ندارد، کنترل های موجود باید در شرایط فعلی باقی بمانند.
2	اگر چه سطح فعلی ریسک قابل قبول می باشد، اما جهت کاهش ریسک به سطح پایین تر لازم است روش مقرون به صرفه ای در نظر گرفته شود.
4-3	لازم است هزینه اقدامات کنترلی به دقت سنجیده و انتخاب گردد تا بازده مغروم به صرفه ای در پی داشته باشد، کنترل های موجود باید پایش گردد.
6	تا زمانی که ریسک حریق کاهش نیافته باشد کار نباید آغاز شود باید منابع قابل توجیهی برای کاهش ریسک اختصاص داده شود در صورتی که ریسک یک فعالیت در حال افزایش باشد باید اقدام فوریتی انجام گیرید. برای اطمینان از حفظ کنترل های موجود و کنترل های اضافی لازم است پایش صورت گیرد.
9	تا زمانی که ریسک حریق کاهش نیافته کار نباید شروع شده یا ادامه یابد اگر حتی با تخصیص منابع نا محدود، کاهش ریسک امکان پذیر نیست به ناچار باید کار را تعطیل نمود.

جدول 10) برنامه عملکرد مبتنی بر ریسک

کاهش منابع اکسیژن

منابع بلقوه تامین اکسیژن یک حریق را میتوان با استفاده از روش های ذیل کاهش داد:

• بستن همه در ها و پنجره ها وسایل منافذی که برای تهویه مورد نیاز نیستند. (مخصوصا در ساعات غیر کاری)
• خاموش کردن سیستم های تهویه ای که برای انجام کار ضروری نیستند.
• اطمینان از انبار نشدن مواد اکسید شونده در نزدیکی یا همراه یا هر گونه منبع حرارت یا هرگونه مواد قابل اشتعال
• کنترل استفاده و انبار سازی سیلندر های اکسیژن، اطمینان از اینکه نشتی ندارد، برای مطبوع کردن هوا استفاده نمی شوند و اینکه محل قرار گرفتن آنها به طور مناسب تهویه می شود.

وسایل فرار(امکانات و تسهیلات فرار)

وقتی حریقی کشف می شود و هشداری داده می شود باید همه افراد قادر به تخلیه محل و رفتن به یک محل امن باشند، با توجه به اینکه بیشتر مرگ و میرهای ناشی از حریق در اثر استنشاق دود اتفاق می افتد و دود ناشی از حریق به علت ممانعت از دید باعث اختلال در فرار می شود، باید اطمینان حاصل کرد که در صورت وقوع حریق افراد می توانند بدون قرار گرفتن در معرض حرارت و دود، از مسیرهای امن برای تخلیه استفاده کنند.

در ساختمان های کوچک یک طبقه که فواصل کوتاه هستند، زمان لازم جهت تخلیه معمولا بر حسب ثانیه بیان می شود و خروجی های نرمال احتمالا برای تخلیه در هنگام بروز وضعیت اضطراری کافی هستند، اما در ساختمان های بزرگتر که فواصل طولانی تر هستند و احتمال دارد که مسیرهای معمول در اثر وقوع حریق غیرقابل استفاده شوند، نیاز به تسهیلات و امکانات بیشتری برای فرار است.

از جمله مباحثی که در مورد امکانات و تسهیلات فرار مطرح می شود، می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• زمان های تخلیه و طول مسیرهای فرار
• تعداد و عرض خروجی ها
• شرایط راهروها، پلکان ها و …
• درهای حریق، درهای فرار، درهای دروازه ای کشویی، درهای چرخان، دریچه های دیواره و کف
• روشنایی مسیر فرار
• علائم خروجی حریق و فرار اضطراری

تعداد مسیر های فرار	ریسک حریق	حداکثر فاصله ای که تا رسیدن به یک محل امن باید پیمود
یک	بالا	۱۲ متر
	متوسط (مناطق خواب)	۱۶ متر
	متوسط (مناطق مسکونی)	۱۸ متر
	متوسط (کارخانجات)	۲۵ متر
	پایین	۴۵ متر
بیش از یک	بالا	۲۵ متر
	متوسط (مناطق خواب)	۳۲ متر
	متوسط	۴۵ متر
	پایین	۶۰ متر

جدول 11) حداکثر فاصله ای که بایدتا رسیدن به یک محل امن پیموده شود

نرخ عبور افراد ازمسیرهای مختلف فرار:

• راهروها 5/1 نفر بر متر عرض بر ثانیه
• پله های (روبه بالا) ۱/۱ نفر بر متر عرض بر ثانیه
• پله های (رو به پایین) 5/1 نفر بر متر عرض بر ثانیه

مشخصات	حداکثر فاصله مجاز (متر)
مکانهایی که دارای محتویات پر خطر هستند	۲۳
بناهایی که مجهز به شبکه بارنده نیستند (اسپینلکر)	۶۰
بناهایی که تماما به شبکه بارنده تایید شده مجهزند (اسپیلنکر)	۷۶

جدول 12) حداکثر طول دسترسی خروج در موارد مختلف

وسایل اطفا حریق

باید تجهیزات اطفا حریق به مقدار کافی در محل وجود داشته باشد تا افراد به محض قرار گرفتن در معرض حریق بتوانند آن را خاموش کنند، باید برای هر محل بسته به نوع حریق انتظاری از خاموش کننده های مناسب و نیز سیستم های اطفا حریق خودکار استفاده شود.

• چک لیست وسایل اطفا حریق
• آیا خاموش کننده ها برای هدف مورد نظر مناسب و دارای ظرفیت کافی می باشند
• آیا خاموش کننده های کافی در سراسر طبقات نصب شده اند
• آیا خاموش کننده ها، متناسب با نوع خطر انتظاری بوده و استفاده کنندگان می توانند در صورت وقوع حریق بدون قرار گرفتن در معرض ریسک به آنها دست یابند.
• آیا محل خاموش کننده ها مشخص است یا اینکه نیاز به مشخص کردن دارد
• آیا افراد در مورد نحوه استفاده از خاموش کننده ها آموزش کافی دیده اند
• آیا تست، تعمیر و نگهداری خاموش کننده مطابق با یک برنامه معین یا پس از وقوع حوادث انجام می شود
• آیا مباحث مربوط به اطفا حریق در طرح مدیریت اضطراری گنجانده شده است

نگهداری و تست

برای حصول اطمینان از اثر بخشی تجهیزات و شرایط کاری لازم است که این موارد به طور منظم مورد بررسی قرار گرفته و عیب و نقص های احتمالی آنها چک شود این بررسی می تواند موارد ذیل را در بر بگیرد:

سیستم های کشف و اعلام حریق، تجهیزات اطفا حریق، امکانات و وسایل فرار (مسیرهای فرار، در های حریق، روشنایی اضطراری، راهروها، پلکان و غیره)

کارهای نگهداری و تست باید توسط افراد صلاحیت دار (دارای دانش، تجربه و توانایی کافی) انجام گرفته و سوابق آن به طور مناسب مستند سازی شده و نگهداری شود.

چک لیست نگهداری و تست

• آیا همه درهای حریق، مسیرهای فرار، روشنایی ها و علائم مربوط به خروج اضطراری به طور مستقیم چک می شود؟
• آیا همه تجهیزات اطفا حریق به طور مستقیم چک می شوند؟
• آیا تجهیزات کشف و اعلام حریق به صورت منظم چک می گردند؟
• آیا دستورات و راهنمای لازم برای مسولین نگهداری و تست موجود است؟
• آیا انجام دهندگان تست و نگهداری به طور مناسب آموزش دیده اند و تجربه و توانایی کافی را در این زمینه دارند؟

با توجه به موارد تحت بررسی، برنامه نگهداری و تست را می توان به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، چند ماهه، سالانه و چند ساله تنظیم نمود.

مرحله ۴- ثبت یافته های ارزیابی ریسک حریق

مرحله ۵- بازنگری و تجدید نظر

روش های تجزیه و تحلیل خطرات و ارزیابی ریسک های حریق

به طور کلی در تجزیه و تحلیل حریق به موارد ذیل پرداخته می شود:

سایت (محل)

• موقعیت
• دسترسی به وسایل اطفا حریق
• موجودی منابع آب قابل دسترس
• ترافیک (میزان نقل و انتقالات)
• فاصله تا سایر اماکن
• سایر مشخصات محل

ساختار ساختمان ها

• سازه ساختمان ها
• درجه مقاومت مصالح به حریق
• نوع مصالح به کار رفته در قسمت های مختلف
• شکل ساختمان
• نوع پرداخت کاری داخلی
• آسانسورها، پلکان ها و کانال ها
• سیستم های گرمایشی و سرمایشی ساختمان
• سیستم های برقی و غیره

محتویات ساختمان

• مواد موجود
• مایعات- قابلیت اشتعال، مقدار، نوع
• مواد جامد- مقدار و نوع
• محل (موقعیت) مواد
• فرایندهای پایه ای (اساسی)

فاکتورهای مدیریتی

• طراحی (طرح ریزی) جهت سهولت ضبط و ربط
• خط مشی های کشیدن سیگار
• پاکیزگی کلی (عمومی)

فاکتور افراد

• تعداد افراد
• موقعیت افراد در ساختمان
• قابلیت دسترسی به خروجی ها
• نوع فعالیت افراد

سیستم حفاظت حریق

• سیستم کشف و آلارم
• ارتباطات
• جداسازی و قسمت بندی
• وسایل اطفا حریق
• مشکلات افراد

پس از آتش سوزی

• پیگیری و پاکسازی
• طرح اضطراری برای راه اندازی مجدد

تجزیه و تحلیل خطرات حریق با استفاده از چک لیست

چک لیست یکی از مفیدترین و ساده ترین ابزارهای شناسایی خطرات در محیط کار است که در آن از لیست متشکل از آیتم های خاص استفاده می شود و برای شناسایی انواع خطرات، موقعیت های حادثه زای بالقوه و همچنین نقایص طراحی به کار می رود، اساس این روش پاسخگویی به سوالات از پیش تعیین شده با جواب های بلی و خیر و از طریق گردش در محیطی است که عملیات یا فرآیند در آن به انجام می رسد.

در پاسخگویی به سوالات چک لیست، علاوه بر مشاهدات می توان از مستندات سیستم، مصاحبه با اپراتورها و منابع اطلاعاتی دیگر استفاده نمود.

مزایا و معایب چک لیست در شناسایی و تجزیه و تحلیل خطرات

الف) مزایا

• از ساده ترین روش های شناسایی خطرات است و استفاده از آن نیاز به تخصص چندانی ندارد.
• با توجه به اینکه هنگام ارزیابی ایمنی حریق در محیط کار ممکن است پرداختن به جزئیات دشوار باشد، یادآوری نکات مهم توسط چک لیست بسیار مفید می باشد.
• جواب هر سوال فقط یک حالت بلی و خیر دارد و پاسخ سوال صریح و روشن می باشد.
• نسبت به بسیاری از روش های دیگر شناسایی خطرات نیازبه زمان کمتری دارد.
• با توجه به نظام ساختار یافته چک لیست، می توان با یک رویکرد سیستماتیک به همه مسائل پرداخت و اطلاعات را به صورت نظام یافته جمع آوری نمود.
• اطلاعات به دست آمده از آنالیز چک لیست، می توان با یک رویکرد سیستماتیک به همه مسائل پرداخت و اطلاعات را به صورت نظام یافته جمع آوری نمود.
• اطلاعات به دست آمده از آنالیز چک لیست را می توان به عنوان پایه ای برای انجام تجزیه و تحلیل بیشتر با استفاده از روش ها و تکنیک های دیگر شناسایی خطرات به کار برد.

ب) معایب (محدودیت ها)

• کلیه پاسخ های بلی از نظر ایمنی الزاما مطلوب و پاسخ های خیر الزما نامطلوب نمی باشند.
• بلی و خیر بودن پاسخ ها تنها وجود و عدم وجود موضوع مورد بحث را نشان می دهد ولی کیفیت موضوع را از دیدگاه ایمنی مشخص نمی نماید.
• کلیه سوالات با موضوعات مختلف دارای امتیاز یکسان بلی و خیر می باشند، در حالی که در ایمنی حتی در یک چک لیست واحد، اهمیت موضوعات مورد بحث از جنبه فوق یکسان نمی باشد و این امر سبب می گردد که مثلا با دو موضوع بسیار مهم و کم اهمیت یکسان بر خورد گردد و الویت بندی موضوعات مشخص نشود، در روش های امتیاز دهی این کمبود تا حدودی بر طرف می شود.
• از آنجا که روش ساختار گراست در مورد خطرات غیر عادی و غیر قابل انتظار استفاده محدودی دارد.
• کارایی چک لیست تا حد زیادی بستگی به توانایی و تجربیات افراد/فرد تدوین کننده دارد و اگر سوالات آن به طور مناسب تنظیم نشده باشند، می تواند اثرات منفی نیز به دنبال داشته باشد. زیرا اگر موارد مهم در چک لیست گنجانده نشده باشند، ممکن است به راحتی مورد غفلت واقع شوند.

تجزیه و تحلیل خطرات مدل پنج سطحی حفاظت و ریسک

برای تصمیم گیری در مورد اینکه آیا سطح ریسک به اندازه ای پایین است که بتوان آن را پذیرفت یا خیر، می توان قابلیت اطمینان حفاظت موجود رابررسی کرد، این استدلال به صورت گسترده توسط رهنمود اروپایی 392-89 و نیز EN954-1 وEN1050  توسعه داده شده و مورد تاکید قرار گرفته است، اما استفاده از آن برای ارزشیابی ریسک حریق نیز عملی می باشد.

EN954-1 پنج سطح حفاظت شامل (سطوح 4,3,2,1,B) را در ارتباط با 5 کلاس ریسک (شامل کلاسهای V,IV,III,II,I) پیشنهاد می کند. کلاسهای ریسک بر اساس سه ویژگی از ریسک حفاظت نشده تعریف می شوند، این سه ویژگی عبارتند از:

الف) درجه آسیب ممکن (S)

• S₁: آسیب برگشت پذیر(می تواند درمان شود)
• S₂: آسیب برگشت ناپذیر یا مرگ

ب) فرکانس خطر و ‌تماس (F)

• F₁: فرکانس پایین و یا تماس کوتاه مدت
• F₂: فرکانس بالا و یا تماس پیوسته یا بلند مدت

ج) امکان فرار از ریسک (P)

• P₁: فرد می تواند ریسک را شناسایی کرده و به موقع فرا کند.
• P₂: امکانی برای فرار وجود ندارد.

با استفاده از ویژگی های فوق پنج طبقه (کلاس) برای ریسک حریق تعریف می شود:

کلاس I: S₁

کلاس II: S₂+F₁+P₁

کلاس III: S₂+F₁+P₂

کلاس IV: S₂+F₂+P₁

کلاس V: S₂+F₂+P₂

برای این دسته بندی از ریسک ها، یک دسته بندی از حفاظت به شرح ذیل پیشنهاد می شود:

• دسته B حفاظت: مفهوم این دسته آن است که تاسیسات مطابق با روش های قانونی مناسب و موادی با کیفیت خوب ساخته شده و تا زمانی که شکستگی در یک یا چندعنصر وجود نداشته باشد ریسکی وجود نخواهد داشت، این حداقل سطح ایمنی است که فقط برای کلاس I ریسک قابل قبول است.
• دسته 1 حفاظت: به این معنی است که تاسیسات مطابق با روش های قانونی مناسب و موادی با کیفیت خوب ساخته شده و قابلیت اطمینان عناصر ایمنی با تست ها، عناصر اضافی و بزرگتر از اندازه، تضمین می شود. این درجه از حفاظت برای کلاسهای (طبقه های) I و II ریسک قابل قبول است.
• دسته 2 حفاظت: مفهوم دسته 2 حفاظت این است که تاسیسات مطابق با الزامات دسته 1 بوده و عملکرد صحیح عناصر ایمنی به طور منظم چک می شود، این درجه از حفاظت برای کلاس های II و III ریسک قابل قبول است.
• دسته 3 حفاظت: مفهوم این دسته آن است که تاسیسات مطابق با الزامات دسته 2 بوده و یک شکست واحد در عملکرد ایمنی به این معنی نیست که آن عملکرد دچار عیب شده و آن شکست به سرعت کشف می شود، این درجه از حفاظت برای کلاس های III و IV ریسک قابل قبول است.

• دسته 4 حفاظت: به این معنی است که تاسیسات مطابق با الزامات دسته 3 بوده و شکست واحد در عملکرد ایمنی فورا کشف شده و یک شکست چند گانه، عملکرد ایمنی را دچار عیب نمی کند، این دسته از حفاظت برای کلاس V ریسک مورد نیاز است.

 

برخی از اصول و قواعد کلی در رابطه با این الزامات عبارتند از:

• احتمال وقوع خطر، کم و بیش ثابت است، اکثر ماشین آلات و تاسیسات برای عمر مشخصی در نظر گرفته شده اند و ‌بنابراین یک احتمال شکست ذاتی دارند.
• قابلیت اطمینان عناصر سیستم با تست، سرکشی و نظارت و طراحی وسایلی که دچار نقص می شوند تا سیستم را ایمن سازند، بهبود می یابد.
• می توان وضعیتی را که افراد در آن می توانند از ریسک فرار کنند و یا نمی توانند از آن بگریزند تشخیص داد.
• اگر حفاظت قابل اطمینان باشد احتمال وقوع سانحه کاهش می یابد.
• حفاظت ها (سیستم ایمنی) می توانند با استفاده از کنترل ها (چک ها) قابل اطمینان شوند، یک مطلب بسیار مهم این است که همواره پیشگیری نسبت به دفاع و مقابله در الویت قرار دارد، لازم است ریسک ها در منبع کاهش یافته و در صورت امکان شرایط ایمن جایگزین شرایط خطرناک شوند.

استفاده از اصل عمومی پیشگیری به این معنی است که ریسک های پسماند در کلاس های پایین تری باشند و نیاز به اقدامات حفاظت یپیچیده و مبسوط کمتری داشته باشند.

به هنگام مقایسه این دسته بندی با سطوح ایمنی که معمولا برای جامعه قابل پذیرش هستند، ارتباط زیر می تواند بر قرار شود:

کلاس I ریسک با سطح خسارت قابل جبران ۳ (تعمیر پذیر) و کلاس III با سانحه ای که یک مرگ داشته باشد، سازگارند. سطوح تلرانس در حقیقت همان احتمال شکست سیستم های حفاظتی  هستند، به عنوان مثال حفاظت کلاس II می تواند نرخ شکستی برابر با 10^-5×1 داشته باشد.

 

حد تلرانس	کلاس/طبقه (ریسک)	حفاظت ابتدایی (اولیه) (B)	دسته 1 حفاظت	دسته 2 حفاظت	دسته 3 حفاظت	دسته 4 حفاظت
4-10×1>	کلاس I	کمترین	پیشنهادی	بیش از نیاز	بیش از نیاز	بیش از نیاز
5-10×1>	کلاس II	ناکافی	ضروری	پیشنهادی	بیش از نیاز	بیش از نیاز
6-10×1>	کلاس III	ناکافی	ناکافی	ضروری	پیشنهادی	بیش از نیاز
7-10×1>	کلاس IV	ناکافی	ناکافی	ناکافی	ضروری	بیش از نیاز
8-10×1>	کلاس V	ناکافی	ناکافی	ناکافی	ناکافی	ضروری

جدول 13) اطلاعات مربوط به مدل پنج سطحی

اندازه گیری ریسک و قابلیت اطمینان

احتمال یک ریسک معمولا با تعداد دفعات وقوع ناخواسته آن در طول یک دوره تناوب، مشخص می شود، این تعداد دفعات معمولا با نرخ های تواتر حادثه قابل مقایسه اند و در حقیقت ریسک هایی هستند که وجود خارجی پیدا کرده اند، نرخ تواتر ۵۰ به این معناست که در طول یک دوره کاری یک ملیون ساعته، ۵۰ حادثه ثبت شده است.

در بسیاری مواقع یک حادثه را می توان به وقایع جزئی دیگری تجزیه نمود که برای وقوع حادثه باید به هم ملحق شوند، به عنوان مثال احتمال داشتن تلفات در حریق یک ساختمان نتیجه ای است از:

• احتمال اینکه حریقی شروع شود.
• احتمال اینکه آن حریق بتواند آزادانه گسترش یابد.
• احتمال اینکه در آن زمان افرادی در ساختمان حضور داشته باشند.
• احتمال اینکه افراد در زمان مناسب از وقوع حریق با خبر نشوند.
• احتمال اینکه افراد نتوانند ساختمان را ترک کنند.

در اصل احتمالات وقایعی که باید برای تولید نتیجه حادثه، به صورت همزمان اتفاق بیفتد، در هم ضرب می شوند.

احتمال اینکه تلفاتی در یک آتش سوزی وجود داشته باشد، نتیجه همه فاکتورهای ذکر شده فوق است.

از طرف دیگر، وقتی دو واقعه می توانند یک نتیجه را به طور مستقل ایجاد کنند، تواترها (فرکانس های آنها باید با هم جمع شوند، دراین صورت تواتر وقوع یک حریق عبارت است از مجموع تواترهای همه علل و احتمال های حریق نظیر: صاعقه، خطاهای انسانی، شکست در تجهیزات گرمایشی و الکتریکی، سطوح داغ، سیگار و کبریت و غیره.

برای روشنتر شدن این مفاهیم از تجزیه و تحلیل درخت خطا استفاده می شود که در قسمت های قبل توضیحاتی داده شد.

بدیهی است که هیچ سیستمی به طور مطلق قابل اطمینان نیست حتی قویترین سیستم ها نیز گاهی دچار نقص می شوند، نرخ شکست سیستم ها را می توان از طریق آمار و یا انجام تست تعیین نمود.

از آنجا که مقادیر تواتر بسیار پایین است (در محدوده ۱۰^-۳ تا ۱۰^-۹) استفاده از لگاریتم منفی به عنوان مقیاسی از ریسک، مناسب تر و قابل فهم تر است، بنابراین عنصری با نرخ شکست ۱ در۱۰ درجه بندی ۱ خواهد داشت و عنصری که نرخ شکست آن ۱ در۱۰۰،۰۰۰ است، درجه بندی ۵ خواهد داشت.

کاربرد مدل پنج سطحی برای انواع ریسک های حریق

الف) ریسک های جانی حریق

برای ریسک های جانی، کلاس S₁ فقط برای مکان هایی استفاده می شود که حضور افراد در آنها محدود و اتفاقی می باشد (مثل انبارها) از طرف دیگر کلاس S₃ باید برای ریسک های حریقی در نظر گرفته شود که امکان چند مرگ و میر در آنها وجود دارد. تقسیم فرعی F₂ (تماس مکرر یا تماس به مدت طولانی) خیلی مهم نیست؛ زیرا هیچ فردی نمی تواند به مدت طولانی نزدیک یک حریق تهدید کننده بماند، این موارد می توانند دسته بندی زیر را برای ریسک حریق برای افراد حاصل آورند:

• دسته (کلاس) I: S₁: احتمال تلفات خیلی پایین است.
• دسته( کلاس) II: S₂(+F₁)+P₁: احتمال یک مرگ وجود دارد، اما اجتناب پذیر است.
• دسته (کلاس) III: S₂(+F₁)+P₂: احتمال یک مرگ وجود دارد، اما اجتناب ناپذیر است.
• دسته (کلاس) IV: S₃(+F₁)+P₁: احتمال چند مرگ وجود دارد، اما اجتناب پذیر است.
• دسته (کلاس) V: S₃(+F₁)+P₂: احتمال چند مرگ وجود دارد، امااجتناب ناپذیر است.

 

ب) ریسک مالی حریق

در بکار گیری اصول گفته شده برای ریسک مالی حریق، کلاس S₁ می تواند به صورت (خسارت قابل جبران) کلاس S₂ به صورت (انهدام کامل) و کلاس S₃ به صورت (گسترش حریق به سایر ساختمان ها) تعریف شود، معیار (ضابطه) P₁/P₂ مفهومی ندارد، زیرا ساختمان نمی تواند از حریق فرار کند، فرض گسترش حریق به ساختمان های مجاور دلالت بر این دارد که حریق به علت خرابی سقف یا یک دیوار، تقریبا همه ساختمان را خراب کرده است [و به جاهای دیگرسرایت نموده است].

درجه بندی ریسک حریق برای دارایی ها به شرح ذیل خواهد بود:

• دسته (کلاس) I: S₁: خسارت محدود و قابل جبران به ساختمان وارد می شود.
• دسته (کلاس) II: خسارت مهم اما جبران پذیر به ساختمان وارد می شود.
• دسته (کلاس) III: S₂(+F₁+P₂): انهدام کامل ساختمان، وارد آمدن هیچ خسارتی به همسایگان ممکن نیست.
• دسته (کلاس) IV: S₃(+F₁+P₁): انهدام کامل ساختمان، وارد آمدن خسارت به همسایگان ممکن است.
• دسته (کلاس) V: S₃(+F₁+P₂): انهدام کامل ساختمان، وارد آمدن خسارت به همسایگان محتمل است.

ج) ریسک حریق برای سرویس های آتش نشانی

استدلال مذکور را می توان برای تعیین اثر حریق بر سرویس های آتش نشانی نیز در طول عملیاتشان به کاربرد، با بررسی لزوم ورود به داخل ساختمان (قرارگرفتن در داخل ساختمان) برای کوتاه مدت یا بلند مدت و شرایط غالب، درجه ایمنی مورد نیاز می تواند تعیین شود.

• کلاس I: S₁: نیازی به ورود به ساختمان (قرار گرفتن در داخل ساختمان) نیست.
• کلاس II: S₂+F₁+P₁: ورود به داخل ساختمان در کوتاه مدت و شرایط مناسب (خوب، مساعد)
• کلاس III: S₂+F₁+P₂: ورود به داخل ساختمان در بلند مدت و ‌شرایط مناسب (مساعد، خوب)
• کلاس IV:S₂+F₂+P₁ ورود به داخل ساختمان در کوتاه مدت و شرایط نامساعد
• کلاس V: S₂+F₂+P₂ ورود به داخل ساختمان در بلند مدت و شرایط نامساعد

دسته بندی ریسک ها و‌ حفاظت ها در ۵ دسته و ۵ طبقه تنها یک ابزار تصمیم گیری است، در عمل نوسان زیادی در خسارت احتمالی وجود دارد و طیف وسیعی از سیستم های حفاظتی گوناگون موجود می باشند، تنوع فاکتورهای تاثیر گذار آنقدر زیاد است که بهره گیری از یک رویکرد تدریجی به ریسک ها و حفاظت ها مناسب خواهد بود.