مدیریت شرایط اضطراری در صنعت

به قلم مهندس علیرضا بختیاری

مقدمه

مدیریت ایمنی فرایند به طور گسترده‌ای به منظور کاهش خطرات ناشی از حوادث و بهبود عملکرد صنایع فرآیندی شناخته می‌شود و در سال‌های اخیر روش‌ها و مدل‌های متفاونی از مدیریت ایمنی برقرار در سازمان‌ها اجرا گردیده است. در طول 20 سال گذشته، الزامات قانونی به صورت رسمی برای سیستم‌های مدیریت ایمنی فرایندها در اروپا، ایالات متحده و برخی دیگر از کشورهای توسعه یافته دیگر باعث شده است تا اجرای گسترده رویکرد سیستم‌های مدیریتی برای مدیریت ایمنی فرایند پیاده سازی و اجرا گردند.

مدیریت شرایط اضطراری

تهیه برنامه واکنش در شرایط اضطراری به عنوان یکی از 20 المان موجود در مدل (RBPS :Risk Based Process Safety) ارائه شده توسط مرکز (CCPS : Center for Chemical Process Safety) می‌باشد که در بین 9 المان محور سوم “مدیریت ریسک” قرار گرفته است. برمبنای مدل RBPS مدیریت شرایط اضطراری شامل 5 مورد زیر می شود:

1) برنامه‌ریزی برای شرایط اضطراری محتمل،

2) تهیه منابع مورد نیاز به منظور مقابله با شرایط اضطراری پیش بینی شده،

3) آمادگی و بروز رسانی منظم برنامه‌های شناسایی شده،

4) آموزش کارمندان، پیمانکاران، واحدهای مجاور و مقامات محلی درخصوص نحوه اطلاع رسانی و مقابله با شرایط اضطراری،

5) ارتباط موثر با ذی نفعان در صورت بروز شرایط اضطراری

اهمیت شرایط اضطراری

چندین سال اخیر، در کشورمان ایران شاهد حوادث ناگوار متفاوتی بوده‌ایم که هریک از این حوادث خود به یک شرایط اضطراری و یا بحران تبدیل گردیده‌اند. حوادث طبیعی همچون وقوع سیل در استان گلستان (آق قلا) و زلزله سرپل ذهاب و از سوی دیگر حوادث مصنوع دست بشر همچون حادثه آتش سوزی رگ سفید بخش‌هایی از شرایط اضطراری به وقوع پیوسته در کشورمان می‌باشند. به کمک برنامه ریزی و واکنش موثر می‌توان هر یک از پیامدهای ناشی از اینگونه حوادث را کاهش داد.

به عنوان مثال، در حادثه Grandcamp شهر تگزاس (16 آوریل سال 1947)، عدم استقرار افراد خارج از تیم شرایط اضطراری در مکانی مناسب خود به تنهایی منجر به کشته شدن بیش از صدها نفر گریده است که در صورت مدیریت مناسب شرایط اضطراری بخش بزرگی از آمار کشته شدگان کاهش پیدا می‌نمود.همچنین اگر در اینگونه از حوادث صنعتی شخصی کشته و یا به شدت زخمی نگردد، باز این سوال مطرح می‌گردد که چگونه مجوز بهره‌برداری واحدهای صنعتی در مجاورت مراکز تجمع نیروی انسانی صادر گردیده است؟ و بی شک جواب این سوال به میزان آمادگی و توانایی نیروهای مقابله با شرایط اضطراری آن محل وابسته می‌باشد که درصورت تایید اینگونه مجوزها، مناطق مرتبط بایستی مجهز به تیم‌های کارآمد واکنش در شرایط اضطراری باشند. لذا مدیریت شرایط اضطراری منجر به حفظ جان و مال و همچنین محیط زیست گشته و به سهامدران آن مجتمع این اطمینان خاطر را می‌دهد که در صورت مدیریت مناسب شرایط اضطراری به هنگام حادثه، مجددا واحد توانایی بهره برداری را خواهد داشت.

زمان و مکان استفاده از مدیریت شرایط اضطراری

فعالیت‌های برنامه واکنش شرایط اضطراری در مجتمع‌های صنعتی و در زمان بروز حوادث (Accident) اجرا می‌گردند. این فعالیت‌ها شامل موارد زیر می‌باشند:

• برنامه ریزی و آموزش برای حوادث تکرارپذیر
• مانورها و تمرینات که معمولا یکبار (یا بیشتر) در سال برگزار می‌شوند
• واکنش به حوادث رخ داده، البته این موضوع در صورت اجرا شدن موثر دیگر المان‌های سیستم مدیریت ایمنی فرآیند بایستی به ندرت رخ بدهند.

فعالیت‌ها همچنین شامل هماهنگی‌های مورد نیاز و تعین مسئولیت هر یک از واحدها هستند که به عنوان مثال با تشکیل ماهانه کمیته مدیریت بحران مسئولیت ها مورد بررسی و بازنگری قرار می‌گیرند.

خروجی پیش بینی شرایط اضطراری به چه صورت است؟

مدیریت شرایط اضطراری موثر بایستی منجر به کاهش ابعاد حادثه (از جمله حسن شهرت همکاری با ذینفعان) گردد. خروجی‌های محسوس برنامه واکنش در شرایط اضطراری علاوه بر موثر بودن بایستی مورد آزمایش قرار گرفته و دارای تیم آموزش دیده باشد تا قادر به پیشگیری از آسیب رسیدن به موارد زیر باشد:

1. افراد حاضر در محل وقوع حادثه (شامل افراد تیم واکنش در شرایط اضطراری)
2. محیط زیست
3. تجهیزات (داخل و خارج واحد)

مدیریت شرایط اضطراری با المان ریسک بسیار مرتب می‌باشد. در حقیقت ریسک شرایط اضطراری  قبل از وقوع محاسبه گردیده است و معیار سیستم مدیریت ریسک قرار گرفته است. بنابراین به هنگام تهیه برنامه واکنش در شرایط اضطراری بایستی سه سوال مرتبط با ریسک نیز پرسیده شود:

• چه اشتباهی ممکن است رخ دهد؟ – برای چه نوع از شرایط اضطراری بایستی برنامه ریزی صورت پذیرد؟
• به چه میزان می‎تواند نامطلوب باشد؟ – آیا اپراتور قادر به خاموش کردن آتش با کپسول‌های دستی است یا نیازمند به افراد خبره آتش نشانی با تانکرهای آتش نشانی می باشیم؟
• هرچند وقت یکبار ممکن است رخ دهد؟ – آیا احتمال بروز حادثه‌ای خواص به میزان قابل ملاحظه‌ای بالا می باشد که تجهیزات مورد نیاز در واحد تهیه گردد یا احتمال کم بوده و از تجهیزات محلی استفاده گردد؟

فعالیت‌های مدیریت شرایط اضطراری

فعالیت‌های مدیریت شرایط اضطراری به وضوح پیش از وقوع شرایط اضطراری بایستی انجام گرفته شود. این فعالیت‌ها شامل موارد زیر است:

• برنامه ریزی دقیق
• آموزش‌های موثر
• مانورهای واقع گرایانه
• ایجاد دو راه ارتباطی متفاوت با همسایگان و ذی نفعان
• ایجاد فرهنگ و نظم و انضباط لازم برای اطمینان از پیروی پرسنل از برنامه‌ها و مراحل مدیریت شرایط اضطراری

در هنگام بروز حادثه بایستی فعالیت‌های مدیریت شرایط اضطراری براساس برنامه‌های دقیق انجام گردد، آموزش مناسب صورت پذیرفته باشد و مسئولیت‌ها به درستی مشخص گردند. نقص در هریک از این موارد همچون نقص در برنامه ریزی شرایط اضطراری می‌تواند منجر به گسترش حادثه گردد.

اصول کلیدی و ویژگی‌های اساسی مدیریت شرایط اضطراری

آتش سوزی‌های مهیب، انجار و نشر وسیع مواد سمی به عنوان اتفاقاتی نادر هستند. با این حال بایستی تجهیزات به دقت برنامه ریزی شده باشند، کارکنان واحد به درسی آموزش دیده باشند و تجهیزات مورد نیاز تهیه گردند. فرسودگی تجهیزات و یا عدم آمادگی کارمندان ممکن است به مدت طولانی مورد توجه قرار نگیرند و بنابراین مانورها و تمرینات برنامه واکنش در شرایط اضطراری بایستی به صورت واقعگرایانه برنامه ریزی و اجرا شوند. هرگونه پاسخ در شرایط اضطراری بایستی موثر بوده باشد و اغلب زندگی افراد وابسته به این پاسخ‌ها می‌باشد.

مسائل مرتبط با شرایط اضطراری، یک گام فراتر از دیگر المان‌های سیستم مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) هستند. پس از یافتن پاسخ “چه چیزی ممکن است به اشتباه صورت پذیرد؟”، افراد برنامه ریزی کننده شرایط اضطراری برآوردی از میزان فعالیت مورد نیاز انجام داده و سپس به مقامات محلی گزارش واگذار می‌نمایند ولیکن در عوض منابع و تجهیزات خود را به منظور موارد زیر تعین می‌نمایند:

• کاهش تکرار پذیری حوادث
• اطمینان از تخلیه کارکنان از منطقه خطر
• کاهش پیامد حوادث

مدیریت در خصوص تعادل بین سیستم مدیریت شرایط اضطراری و دیگر استراتژی‌های واحد تصمیم گیری می‌نماید و سپس نقش‌ها، مسئولیت‌ها و دامنه فعالیت‌های پاسخگویی مشخص می‌گردند. بدین منظور به هنگام تهیه، ارزیابی و بهبود هریک از بخش‌المان مدیریت شرایط اضطراری موارد کلیدی زیر بایستی رعایت گردند:

• برقراری تمرینات و مانورهای قابل اعتماد
• آمادگی برای شرایط اضطراری
• آزمایش دوره‌ای کفایت برنامه‌ها و سطح آمادگی

در ادامه هریک از موارد تشریح می‌گردند.