بازدیدها: 745

مقدمه

بحران‌هایی که امروزه بشر با آن رو به رو است می توانند طبیعی و یا حاصل فعالیت های صنعتی و فناوری باشند. با پیشرفت روز افزون تکنولوژی و عظیم‌تر شدن صنایع به ویژه از دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی به این سو، مخاطرات واحدهای صنعتی نیز رشد کرده‌اند. تا پیش از این تاریخ، پیامدهای حوادث واحدهای صنعتی، عمدتا محدود به مرزهای کارخانه می ماند اما حوادث امروزی واحدهای صنعتی به دلیل افزایش ظرفیت‌های تولید و حجم بسیار بالای مواد درگیر، می‌توانند پیامدهای بسیار شدیدتری داشته باشند. بحران‌ها اکثرا همراه با خسارت مالی، جانی و آسیب و صدمه به افراد و اموال هستند. از سوی دیگر در بحران‌های صنعتی افزون بر موارد اشاره شده، توقف تولید، بیکار شدن پرسنل بهره بردار واحد آسیب دیده، تخریب محیط زیست پیرامون و کاهش اعتبار آن واحد صنعتی نیز از پیامدهای محتمل است.

برخی از دلایل محتمل ایجاد شرایط بحران در واحدهای صنعتی می تواند شرایط ناایمن تولید یا انتقال مواد، تأثیر واحدهای صنعتی مجاور، بلایای طبیعی، خسارت‌های عمدی و خراب‌کاری، بی نظمی‌های اجتماعی و یا جنگ باشد. به موازات رخداد بحران های عظیم صنعتی در طول دهه های گذشته، صاحبان صنعت کوشیده‌اند به تدوین و اجرای روش‌هایی برای کاهش احتمال و پیامدهای شرایط بحران‌زا بپردازند. مجموعه اقداماتی این چنین مدیریت بحران نامیده می شود.

در سالیان اخیر مدیریت بحران در واحدهای صنعتی بیش از هر زمانی اهمیت یافته است. دلایل ضرورت و اهمیت روزافزون مدیریت بحران در واحدهای صنعتی به سبب شرایط خاص  صنعت جهان است. با توجه به شرایط بی ثبات اقتصاد جهانی در سالیان اخیر و بازار به شدت  رقابتی تولید و عرضه محصولات صنعتی، رخداد یک حادثه عمده و یا بحران گاه به معنای نابودی یک صنعت خواهد بود. از سوی دیگر تمرکز رسانه های آزاد و پوشش عریان حوادث صنعتی در جهان امروز باعث شده است که صاحبان صنعت در صورت تجربه شرایط بحران،بیش از پیش نیازمند پاسخ گویی به افکار عمومی و سازمان های ناظر باشند. از سوی دیگر افزایش تنوع سناریوهای بحران زا در صنعت امروز، لزوم پیاده سازی و اجرای الگوهای بحران را بسیار افزون داشته است .

پیشرفت‌های صنعتی کشور ایران نیز در سالیان اخیر به ویژه سرمایه گذاری در صنعت نفت پتروشیمی در دهه ی حاضر، باعث شده است که بحران های صنعتی بیش از پیش در کشور امکان رخداد بیایند. مروری گذرا بر حوادثی چون انفجار قطار نیشابور (۱۳۸۲)، آتش سونی شهرک صنعتی شهید بابایی (۱۳۸۷)، حادثه در دو مجتمع پتروشیمی و حادثه ی لوله ی گل که همگی در سال ۱۳۸۹ و در فاصله ی زمانی کمتر از ۳ ماه رخ دادند، زنگ خطر را بیش از پیش برای صنعتگران و محققین این زمینه به صدا در آورده است.

انسان از آغاز آفرینش تا کنون، همواره با انواع آسیب‌ها و بلا یا دست به گریبان بوده و از این قبیل آسیب های جانی و مالی فراوانی به آنها وارد شده است. هیچ جایی ازاین کره خاکی را نمی‌توان نام برد که از بحران ها و حوادث گوناگون در امان بوده باشد به همین دلیل، جوامع مختلف پیوسته به دنبال کشف و ابداع راه حل هایی بوده و هستند تا بتوانند آسیب های ناشی از حوادث غیر مترقبه را به گونه‌ای کنترل نموده یا به حداقل رسانند و در واقع بحران ها را مدیریت نمایند.

به طور کلی بحران‌ها به دو دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:

• بحران های طبیعی (طی دهه های گذشته حوادث طبیعی در سراسر دنیا جان میلیون ها انسان را گرفته و به بسیاری دیگر نیز آسیب زده است)
• بحران های غیرطبیعی یا بحران های ساخته دست بشر ( که تا کنون جان میلیون ها انسان را گرفته است که نمونه آن جنگ جهانی دوم بوده که جان بیش از 40 میلیون انسان را گرفت).

حوادث و سوانح طبیعی، قابل پیش بینی بوده اما قابل پیشگیری نیستند، بالعکس حوادث غیر طبیعی قابل پیش بینی نبوده اما قابل پیشگیری هستند.

در صورت پیش بینی و پیشگیری بحران‌ها مطمئنا زندگی برای بسیاری از انسان‌های در معرض این حوادث ایمن تر خواهد شد.پیش بینی و پیشگیری از بحران و یا به بیان دیگر مدیریت بحران، خود مستلزم داشتن دانش و شناخت کافی نسبت به مسئله می باشد و فقط کسانی می توانند در این زمینه تاثیر گذار باشند که به این دانش و فن دست یافته باشند در واقع پیشرفت کشور ها در گرو همین مسئله یعنی رشد و پیشرفت در زمینه مدیریت بحران می باشد.

کشور ایران در طول تاریخ به دلیل وجود ویژگی های جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی، طبیعی و سیاسی، علی الخصوص واقع شدن در منطقه حساس خاورمیانه و تهدیدات قدرت‌ها همواره در معرض بحران های طبیعی و غیر طبیعی زیادی قرار گرفته و به تبع آن خسارات مالی و جانی زیادی نیز ازاین راه به کشور تحمیل شده است.

از40 نوع بحران شناخته شده در جهان، 32 مورد آن سابقه رخداد در ایران را داشته اند. باتوجه به این امر، لزوم توجه به جایگاه مدیریت بحران در کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.

تعاریف:

• لزوم استقرار مدیریت بحران در سازمان ها:

فعالیت های سازمان یافته بشری همواره مطابق روال عادی پیش نمی رود و گاه بدون آمادگی قبلی شرایطی پیش می آید که برنامه های از پیش طرح شده کارایی خود را از دست می دهند. این شرایط اظطراری بعضاً با گسترش دامنه ی تأثیر به بحران تبدیل می شوند. بدیهی است که در یک فعالیت سازمان یافته که وقت و سرمایه برای طرح ریزی آن صرف شده است،همواره باید به امکان رخداد اینگونه شرایط اضطراری و بحران های احتمالی اندیشید. در صورتی که این اندیشه، آمادگی و برنامه ریزی، علمی و بر مبنای الگوهای منطقی باشد، مدیریت بحران نامیده می شود.

بحران هایی که بشر امروزه با آن رو به رو است می توانند طبیعی یا حاصل فعالیت های صنعتی و تکنولوژیک باشند.در زمان حال هیچ جامعه ای نمی تواند ادعای مصونیت در برابر بحران داشته باشد. بحران های تکنولوژیک، صنعتی، اجتماعی و تروریسم حتی در کشور هایی با پیشرفته ترین سیستم های امنیتی رخ می دهد. از سوی دیگر حوادث طبیعی در کشور های جهان سوم تولید بحران های عظیم کرده و به دلیل شرایط نامطلوب رفاهی و امداد رسانی قربانیان فراوانی می گیرد. اختلاف های نژادی، قومی و ایدئولوژیک از سویی و از سوی دیگر سلطه طلبی ابر قدرت ها منجر به رخداد جنگ و بحران های شدید منطقه ای و فرا منطقه ای می شود.

پیشرفت های صنعتی کشور در سال های اخیر و به ویژه سرما یه گذاری در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی باعث شده است که گونه ی دیگری از بحران ها که موسوم به بحران های صنعتی هستند بیش از پیش درکشور امکان رخداد یابند.

امروزه یکی از منشأهای بحران های صنعتی در جهان، مناطق ویژه ی صنعتی با تراکم بالای واحدهای عملیاتی شناخته می شوند. در ایران مناطقی چون ماهشهر و عسلویه دارای چنین ویژگی می باشند. حجم بالای مواد شرایط حاد دمایی و فشاری و نزدیکی واحد ها به هم، این مناطق را به صورت کانون هایی بالقوه برای رخداد بحران های عظیم تکنولوژیک درآورده است. بنابراین صنعت ایران نیازمند بهره مند شدن از سیستم هایی برای پیشگیری از رخداد و آمادگی در برابر بحران های محتمل است.

این ساختار و سیستم که باید در هر سازمان وجود داشته باشد و یکی از زیرمجموعه های مدیریت کلان هر سازمان است، مدیریت بحران نامیده میشود.

آنچه از مدیریت بحران انتظار میرود در واقع چهار جزء کلی دارد:

1. پیشگیری از رخداد بحران در سازمان متبوع
2. آمادگی برای واکنش دربرابر رخداد بحران های احتمالی در سازمان
3. مقابله و واکنش در برابر بحران درصورت رخداد آن
4. بازسازی و عاری ساختن مجموعه از نشانه های بحران در صورت وقوع آن در مجموعه

• مفهوم بحران:

با توجه به گستردگی شمول واژه بحران در زمینه های گوناگون از صنعتی تا اجتماعی، طبیعی است که تعاریف گوناگونی نیز ازاین واژه وجود داشته باشد.

به مانند بسیاری از واژه های علمی، این واژه در زبان انگلیسی (Crisis) ریشه ی لاتین دارد که به مفهوم تصمیم گیری است. در علم پزشکی واژه(Crisis) به لحظاتی از یک بیماری گفته می شود که پس از بهبودی یا بدتر شدن حال یک بیمار رقم می خورد.

اما در مدارک و اسناد رسمی نیز تعاریف گوناگونی از این واژه شده است. برای مثال، سازمان جهانی بهداشت بحران را اینگونه تعریف کرده است: « درهم ریختگی شدید زیست محیطی و روانی – اجتماعی  که بسیار فراتر از ظرفیت انطباقی جامعه مبتلا به است.»

در تعریف بحران باید به این نکته توجه کرد که بحران ” نسبی ” است. یعنی با در نظر گرفتن توان مقابله یک سازمان تعریف می شود. حادثه ای با ابعاد گسترده در صورتی که توسط یک سازمان قابل کنترل  باشد برای آن مجموعه یک بحران تلقی نمی شود در حالی که همان حادثه در سازمانی با امکانات و زیر ساخت های کمتر مصداق بحران خواهد بود.

در تفکر سیستمی بحران وضعیتی است که نظم سیستم یا زیر سیستم را مختل کرده و یا پایداری آن را بر هم بزند. این تعریف برای تشریح حالات بحرانی در شرکت ها و یا سازمان های خدماتی مناسب است.

سیمون بوت بحران را ” انحراف از وضعیت تعادل عمومی رابطه ی سازمان با محیط” می داند.

در طرح جامع امداد و نجات کشور که مستند قانونی در زمینه ی مدیریت بحران درکشور است،بحران این گونه تعریف شده است: “حوادثی که در اثر رخداد ها و عملکرد های طبیعی و انسانی، به طور ناگهانی بروز کرده و سختی را به یک مجموعه یا جامعه ی انسانی تحمیل می کند و بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اظطراری، فوری و فوق العاده دارد.”

بحران را مترادف با از هم گسیختگی، بی نظمی، شکنندگی بیش از حد معمول، تهدید ارزش ها، بی ثباتی اجتماعی – سیاسی، مخاصمه نظامی و … تعریف کرده اند گرچه امروزه از هر حادثه ای که موجب ناخشنودی مردم شود ازباختن در یک بازی فوتبال تا ایجاد جنگ و کشته و زخمی شدن جمع زیادی از مردم و آسیب های اقتصادی – اجتماعی فراوان را بحران یا به عبارت عامیانه تر بلا و مصیبت نامیده اند.

بحران وضعیتی است که نظم سیستم اصلی یا قسمت هایی از آن را دچار اختلال و ناپایداری کند و بحران عدم تطابق بین نیاز ها و منابع است. به این معنی که در شرایط عادی بین نیازها و توانمندی های جامعه  و منابع موجود توازن برقرار است اما با بروز شرایط بحران این توازن از بین میرود. در واقع بحران سبب قطع و انفصال روند طبیعی زندگی ( انفصالی که بسیار سخت و ناگهانی بوده و به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست ) می شود. اثرات ناگوار انسانی مانند فوت، آسیب دیدگی، مشقت و بیماری را ایجاد می کند. اثرات مخرب بر تشکیلات اجتماعی مانند ازبین رفتن و یا خسارت دیدن سیستم های دولتی، ساختمان ها، مخابرات و سرویس های ضروری را در پی دارد. نیازهای مردم مانند: سرپناه، غذا، پوشاک، کمک های پزشکی و درمانی اهمیت ویژه ای پیدا کرده و برآورده کردن این نیازها از جایگاه خاصی برخوردار می شود. برای شناخت بحران ها یک سری شاخصه ها وجود دارد که عبارتند از:

• تهدید منافع استراتژیک
• محدودیت وفشردگی زمان
• مورد آماج قرار گرفتن اهداف حیاتی
• غافلگیری و استرس
• مخدوش شدن اطلاعات
• بروز وضعیت خاص روانشناختی – رفتاری از سوی نخبگان تصمیم ساز
• تغییر کارکرد های تمامی عناصر نظام اجتماعی – سیاسی و شکل گیری نقش های جدید
• ظهور ناگهانی وضعیتی منتظره و یا غیر منتظره
• ضرورت اتخاذ تصمیم برای پاسخ دادن

• تعریف بحران از دیدگاه دکتر ناطق الهی:

رویدادی که به طور طبیعی مانند زلزله، آتشفشان، سونامی، سیل، طوفان و امثال آن ویا غیر طبیعی مانند آتش سوزی، نشت گاز یا مواد خطرناک، بیماری های واگیر دار و امثال آن به طور ناگهانی یا به صورت فزاینده اتفاق افتاده است و سبب بیماری و یا به خطر افتادن جان انسان ها یا آسیب پذیری، بروز فاجعه و یا به خطر افتادن امنیت جامعه یا اموال ملی و مردمی شده و سختی و مشقتی را به جامعه تحمیل کند که برای بر طرف نمودن آن نیاز به اقدامات اظطراری، اساسی و فوق العاده باشد.

• فاجعه:

می تواند در صورت عدم موفقیت در مدیریت بحران به وجود آید، حادثه ای با ابعاد بسیار بزرگ، غالبا تراژدیک است.

• درجه بندی بحران:

بحران دارای مشخصات ویژه ای است که معمولا منتج از سه عنصر زیر می باشد:

1. تهدید یا فرصت
2. زمان محدود
3. میزان فشاره وارده

براین اساس می توان بحران ها را به چند دسته تقسیم کرد:

الف – بحران درجه1:

عبارت است از رویداد پیش بینی نشده و غیر منتظره ای که یک واحد با امکانات معمول خود به تنهایی قادر به مقابله با آن باشد. برای مقابله با این نوع بحران ها ممکن است از واحد های دیگر درخواست کمک شود که آنها نیز با امکانات معمول خود به یاری این نهاد می شتابند. واحدی که با چنین رویدادی روبه رو شده خود مسئول تصمیم گیری و اقدام در مورد بحران به وجود آمده است. مانند عملیات آتش نشانی.

ب – بحران درجه2:

عبارت است از هرگونه رویداد غیرمنتظره ای که برای مقابله با آن دو یا بیش از دو نهاد با قابلیتی بیش از حد معمول لازم باشد. در صورت بروز چنین رویدادی ممکن است به کمک و همکاری نهاد های خارج از این حدود هم نیاز باشد. مقابله با این نوع رویداد به تلاش هماهنگ پرسنل و بسیج امکانات و تجهیزات نیاز دارد و فراتر از حد وظایف معمول این ارگان ها و نهاد ها است.

پ – بحران درجه3:

عبارت است از هر گونه رویداد غیرمنتظره ای که ابعاد آن به حدی باشد که برای مقابله با آن به تجهیز کلیه امکانات و نهاد های مسئول در سطح شهر و هماهنگ کردن و همکاری این نهاد ها و نهاد های دیگر خارج از این حوزه نیاز باشد.

وظیفه تصمیم گیری اولیه در این گونه موارد بر عهده ستاد مدیریت بحران است. برای نجات جان انسان ها و حفظ شرایط منطقه ممکن است از سوی مسئولینی که در محل حضور دارند تصمیماتی اتخاذ شود. این گونه تصمیم گیری های فوری الزامی است و نمیتوان منتظر نهاد های بالاتر شد؛ اما در مجموع کلیه تصمیمات در هر مورد تا عادی شدن کامل شرایط بر عهده ستاد مدیریت بحران است. در صورت بروز بحران درجه3 معمولا در شهر باید وضعیت اظطراری اعلام شود. مانند وقوع سیل در شهر

• مصادیق و انواع بحران:

مصادیق بحران می تواند بسیار متنوع باشد.به طور کلی و برای آسان تر شدن طبقه بندی، می توان بحران ها را به دو دسته کلی، طبیعی و مصنوع بشر تقسیم بندی کرد. البته گاه تقسیم بندی های دیگری نیز برای بحران ها انجام می شود.

برای مثال می توان بحران ها را بر اساس میزان تلفات یا قلمرو درگیر نیز تقسیم بندی کرد اما رایج ترین تقسیم بندی، تقسیم بندی بر اساس منشأ رخداد است.

الف) بحران های طبیعی

منشأ این گونه بحران ها، فرآیند های طبیعی زمین است. این فرآیند ها می توانند شامل فعالیت های زمین چون آتش فشان، زلزله، رانش و فرسایش باشند. تغییرات ناگهانی جوی نیز می توانند با نمود هایی چون انواع طوفان، خشک سالی و سیل منجر به ایجاد بحران هایی طبیعی شوند.کشور ما به دلیل واقع بودن در منطقه ای زلزله خیز، همواره مستعد رخداد چنین حوادثی بوده است. زلزله بوئین زهرا، زلزله رودبار و منجیل و یا فاجعه ی ملی بم ازاین دست حوادث هستند. در جهان نیز مصادیق بحران های طبیعی بسیارند. مانند سونامی یا آب لرزه جنوب شرقی آسیا و یا طوفان های چارلی و کاترینا.

ب) بحران های مصنوع بشر

این دسته از بحران ها به حوادثی اطلاق می شوند که در پیامد ایجاد تغییر در نظام رایج طبیعت توسط انسان رخ می دهند. انسان برای دست یابی به رفاه بیشتر و به خدمت درآوردن منابع زمین دست به فغالیت های صنعتی می زند. عدم رعایت اصول ایمنی  ویا به کارگیری نادرست ابزارمنجر به گشوده شدن باب جدیدی در حوادث در جهان امروز شده است. با پیشرفت روز افزون صنعت و وابسته شدن بیش از پیش انسان به فن آوری، پیامد حوادث این چنین نیز به شدت رشد یافته است.  یکی ازدلایل توجه روز افزون به مدیریت بحران در صنایع همین امر است. گفتنی است که فعالیت های صنعتی بشر الزاماً منجر به پدید آمدن بحران در جوامع نمی شود. بحران های اجتماعی بسیاری چون اعتیاد و یا بیکاری نیز می تواند در یک جامعه رخ بنماید. اینگونه بحران ها نیز حاصل عمل کرد نادرست بشر(مدیران آن جامعه) است بنابراین مصنوع بشر تلقی می شود.بحران های سیاسی مثل حوادث دارفور سودان و یا وضعیتی که عراق اکنون به آن دچار است، تمامی مؤلفه ها و مصادیق بحران را دارا می باشند.

وابستگی بشر امروز به ابزار های گوناگون فن آوری آسیب پذیری به ایجاد نقص در این ابزارها را هم افزایش داده است. تا سال های قبل حتی به ذهن کسی خطور نمی کرد که خرابی یک دستگاه و یا یک سیستم بتواند یک کشور را دچار بحران کند اما چندی پیش قطع فیبر نوری  قرار داده شده در کف دریا، اینترنت بسیاری از کشور های عربی و شمال آفریقا را قطع کرد. تجارت الکترونیک که امروزه مبنای تجارت جهانی شده است در پی این حادثه مختل گشت و یک بحران عظیم ارتباطی رخ داد.

یکی دیگر از بحران هایی که در سالهای اخیر کل جهان را تحت تأثیر قرار داده است، بحران انرژی است. بالا و پایین شدن  قیمت نفت و سایر حامل های انرژی، اقتصاد برخی از کشورها را گاه به اوج رسانده و گاه موجبات فروپاشی اقتصادی برخی از شرکت ها و یا حتی دولت هارا به وجود آورده است.   در شکل زیر سهم بحران های گوناگون درسرتاسر جهان ،اعم از طبیعی و مصنوع بشر مقایسه شده است.

 این پست ادامه دارد…